Radio moet rust brengen in Rwandese harten

De genocide in Rwanda‚ die deze maand twintig jaar geleden begon‚ werd aangewakkerd door ‘haatzender’ Radio Libre des Mille Collines. Nu moet een radiosoap de Tutsi’s en Hutu’s in het land met elkaar verbroederen. Het programma is uiterst populair‚ maar het effect ervan is onduidelijk. ‘Gevoelens van wraak zullen echte verzoening in de weg blijven staan.’

Kigali – ‘Batamuriza‚ ben jij het echt? Mag ik je eindelijk weer in mijn armen sluiten?’ Een stevig gebouwde jongeman schreeuwt opgewonden in de microfoon‚ het script fladderend in zijn opgestoken hand. ‘Shema‚ Shema!’‚ klinkt het tussen zachte snikken door. ‘Ik dacht dat ik je nooit meer zou zien!’ Met haar lippen bijna tegen de microfoon gedrukt laat de vrouw weeklagende geluidjes uit haar mond ontsnappen. Dan recht ze haar rug‚ kijkt door het raam van de opnamestudio naar scriptschrijvers Charles Rukundo (40) en André Musagara (49) en vraagt zonder spoor van emotie: ‘Was het goed zo?’

Rwanda’s populairste radiosoap

Eens per maand komen de acteurs van Musekeweya bijeen voor nieuwe opnames van Rwanda’s populairste radiosoap. Vandaag staan afleveringen 578 tot en met 588 op het programma. Het is een bijzonder weerzien in de studio. Na een afwezigheid van ruim een jaar is een van de hoofdpersonen‚ Batamuriza‚ voor het eerst terug in de serie. ‘Ze was ontvoerd en komt in de nieuwe aflevering eindelijk vrij’‚ legt scriptschrijver Rukundo uit. ‘Het weerzien met haar geliefde Shema wordt een geweldige scene‚ waar onze fans al tijden naar uitzien. Ze hebben ons het afgelopen jaar overstelpt met brieven‚ sms’jes en telefoontjes waarin ze ons smeekten Batamuriza te laten terugkeren.’

Ophitsen

Radiosoap Musekeweya‚ ‘Nieuwe Dageraad’‚ weet wekelijks honderdduizenden Rwandezen aan de radio te kluisteren. De soap wordt uitgezonden op dezelfde frequentie vanwaar de radiozender van Radio Télévision Libre des Mille Collines (RTLM) de bevolking in 1994 ophitste om Tutsi’s te vermoorden. Vanaf 7 april dat jaar werden in ongeveer honderd dagen zeker 800 duizend Tutsi’s en gematigde Hutu’s vermoord.

Wie praat over Hutu’s en Tutsi’s is strafbaar wegens ‘verspreiding van genocidale ideologie’

De soap speelt zich af in twee dorpen‚ Muhumuro en Bumanzi‚ die elkaar naar het leven staan. Ruzie over land is een van de oorzaken van de oplopende spanningen‚ die steeds weer culmineren in verwoestende aanvallen over en weer. Maar ondanks de animositeit bestaan er sterke vriendschapsbanden tussen de dorpen. De liefde tussen Shema en Batamuriza is als die van een Rwandese Romeo en Julia.

Psychologen

Musekeweya klinkt op het eerste gehoor als een doodnormale soap‚ vol intriges‚ helden‚ schurken en romances. Maar er is een verschil: de soap moet de luisteraars niet alleen vermaken‚ maar vooral bijbrengen hoe geweld ontstaat en hoe het kan worden voorkomen. De soap‚ in 2004 gestart door de Nederlandse stichting Radio La Benevolencija‚ past de theorieën toe van de Amerikaanse psycholoog Ervin Staub over de oorsprong van geweld en genocide.

Een team van tekstschrijvers‚ psychologen‚ tolken en externe experts is bij de ontwikkeling betrokken. ‘Eerst maken we de opzet voor een halfjaar’‚ vertelt Aimable Twahirwa (41)‚ hoofd van het kantoor van La Benevolencija in de Rwandese hoofdstad Kigali. ‘Vervolgens bekijken we hoe we onze boodschap kunnen inpassen in de dramatische lijn van de soap. Daarna maken onze tekstschrijvers er een aansprekende serie van‚ met drama en‚ vooral‚ humor.’

Zwaar getraumatiseerd

‘Er zitten negatieve en positieve personages in de soap’‚ voegt tekstschrijver Rukundo toe. ‘Sommige mensen in de dorpen verspreiden roddels en zaaien haat‚ terwijl andere in harmonie met elkaar willen leven. Zij laten zien dat het anders kan.’

Wat een open deur lijkt‚ is een belangrijke boodschap in een land dat nog altijd kampt met de gevolgen van de genocide van 1994. De overlevenden zijn zwaar getraumatiseerd. Veel van de daders hebben hun gevangenisstraf uitgezeten en zijn teruggekeerd naar hun dorpen‚ waar ze naast slachtoffers of nabestaanden daarvan zijn komen wonen.

We leefden naast de moordenaars van onze vaders‚ het waren onze buren

‘Door Musekeweya heb ik de moordenaars van mijn vader leren vergeven’‚ vertelt Grace Uwamahoro. We ontmoeten elkaar in de opnamestudio van Radio La Benevolencija. Samen met goede vriendin Janvier Mukana is ze fan vanaf de eerste uitzending. Ze zijn uitgenodigd om hun fanbrief op de radio voor te lezen. Grace en Janvier‚ beiden 23‚ groeiden op in hetzelfde dorp. Ze waren peuters toen Hutu-milities hun vaders vermoordden. ‘We leefden naast de moordenaars van onze vaders‚ het waren onze buren’‚ vertelt Mukana. ‘Toen ik erachter kwam wat ze hadden gedaan‚ haatte ik hen. Maar door te luisteren naar Musekeweya en het voorbeeld van Shema te volgen‚ heb ik geleerd te vergeven. Bovendien‚ mijn vader is dood en zal nooit meer terugkomen. Het heeft geen zin te blijven haten.’

Stapels fanmail

Het mag vreemd klinken‚ maar dit is de teneur van veel van de fanmail die Musekeweya ontvangt. ‘Iedereen heeft zijn favoriet met wie hij zich kan identificeren’‚ verklaart scriptschrijver Musagara het succes. ‘De schurk die tot inkeer kwam‚ Rutaganira‚ is een spreekwoordelijke figuur geworden: mensen gebruiken zijn naam als voorbeeld van hoe daders tot inkeer kunnen komen.’ Trots laat hij enorme stapels fanmail zien. ‘We krijgen ook steeds meer sms’jes en telefoontjes.’ Musagara pakt een brief uit de stapel en vertaalt: ‘Het programma brengt rust in onze harten en helpt de relaties met onze buren te verbeteren.’

Radioland

De genocide in Rwanda dient vaak als voorbeeld van hoeveel invloed haatmedia kunnen hebben. Genocidaires zouden hun misdaden met een radio in de ene en een machete in de andere hand hebben gepleegd. Via radiozenders riepen extremistische Hutu’s op tot de vernietiging van Tutsi’s. De semiprivate RTLM was hiervan het meest berucht. Na de genocide werd de radiozender verboden‚ het Rwanda-tribunaal in Tanzania veroordeelde drie RTLM-kopstukken tot lange celstraffen.

Je kunt niet zeggen dat onze soap voorkomt dat er ooit nog uitbarstingen van geweld komen

Maar of de radio-uitzendingen de genocide direct bespoedigden‚ valt volgens onderzoeker Scott Strauss te betwijfelen. In een in 2010 verschenen wetenschappelijk artikel stelt hij dat de invloed van de uitzendingen vaak is overdreven. Media creëerden weliswaar een vijandige sfeer‚ maar de daders werden volgens hem vooral tijdens politieke bijeenkomsten opgehitst om mee te doen met de moordpartijen.

Twintig jaar later is Rwanda nog altijd een radioland. Geschat wordt dat slechts 3 procent van de bevolking een televisie bezit. Overal op straat‚ in cafés‚ winkels en bij mensen thuis staat de radio aan. Musekeweya‚ uitgezonden op Radio1 van Rwanda‚ bereikt dan ook honderdduizenden luisteraars. Maar zoals het lastig is de exacte invloed van haatmedia tijdens de genocide in te schatten‚ zo lastig is het ook om het succes van Musekeweya te meten.

‘Je kunt niet zeggen dat onze soap voorkomt dat er ooit nog uitbarstingen van geweld komen’‚ zegt Twahirwa van La Benevolencija. ‘Maar ik geloof absoluut dat radio nog altijd veel invloed heeft en dat wij bijdragen aan verzoening. Kijk maar naar onze fanmail.’

Beklemming

Musekeweya is niet het enige verzoeningsproject in Rwanda. Binnen- en buitenlandse niet-gouvernementele organisaties buitelen over elkaar heen in diverse pogingen de Rwandezen in harmonie te laten samenleven. Met resultaat‚ zeggen de makers van Musekeweya. ‘Mensen leren elkaar langzamerhand weer te vertrouwen’‚ zegt scriptschrijver Rukundo. ‘Zelfs interetnische huwelijken – zoals in onze soap van Shema en Batamuriza – komen weer voor.’

Maar terwijl in de soap de goede afloop voorop staat (dorpen verzoenen zich‚ schurken komen tot inkeer)‚ is het echte leven weerbarstiger.

Ambitieus ontwikkelingsplan

President Paul Kagame stelde in 2000 het ambitieuze ontwikkelingsplan ‘Vision 2020’ op: binnen twintig jaar moest Rwanda een middeninkomensland worden. Wie in het land rondloopt‚ ziet de materiële vooruitgang ervan afspatten. Het platteland en de steden ogen opgeruimd en geordend. De wegen tussen de grote steden zijn geasfalteerd‚ afval wordt keurig in de prullenbak gegooid‚ het verkeer in hoofdstad Kigali is geen gonzende warboel zoals in veel Afrikaanse steden‚ maar een gecontroleerde stroom voertuigen. Zelfs diep in de nacht kun je er veilig over straat. De economische groei van jaarlijks ruim 7 procent sinds 2009 oogst zelfs onder de grootste critici van het regime waardering.

Mensen leven weer gezamenlijk. Maar dat is vaak uit noodzaak‚ de verzoening zit niet diep

Toch ontkom je nergens aan een gevoel van beklemming. Het is te mooi‚ te rustig‚ te geordend. Het contact met Rwandezen versterkt die indruk. Mensen willen wel praten‚ maar zijn wantrouwend en laten nooit het achterste van hun tong zien‚ op een enkele uitzondering na. ‘Het gaat goed met Rwanda‚ kijk maar om je heen’‚ zegt Innocent (24)‚ student Engels. ‘Er is economische vooruitgang‚ er is veiligheid‚ mensen leven met elkaar. Alleen vrijheid hebben we niet.’ Hij laat zijn stemgeluid dalen en wijst om zich heen. ‘Waarom denk je dat je hier ’s nachts op straat kunt lopen? Een op de tien mensen die je ziet is informant van de geheime dienst. Dat weet ik niet‚ maar iedereen denkt het. Dat is genoeg.’

Verzoening‚ veiligheid en vooruitgang zijn de kernwoorden van de regering-Kagame. In de ogen van de president hoort daar strenge controle op de media bij. Zo is het verboden om over Hutu’s en Tutsi’s te praten. Wie dat toch doet is strafbaar wegens ‘het verspreiden van een genocidale ideologie’. Overtreders hangt een celstraf van 10 tot 25 jaar boven het hoofd. Een krampachtig en totalitair beleid‚ vinden critici.

Oppervlakkige verzoening

‘Mensen leven weer gezamenlijk’‚ zegt een 50-jarige inwoonster van Kigali. ‘Maar dat is vaak uit noodzaak; de verzoening is slechts oppervlakkig.’ De voormalige medewerkster van een organisatie voor gevangenen‚ wil uit angst voor repercussies verder anoniem blijven. ‘Verzoening moet uit het hart komen‚ niet worden opgelegd door de politiek’‚ vervolgd ze. ‘Diep vanbinnen spelen er nog gevoelens van haat‚ zowel bij daders als bij slachtoffers. Dat is niet omdat Rwandezen zo stug zijn‚ maar omdat we verschrikkelijke dingen hebben meegemaakt. En omdat er nog altijd verschrikkelijke dingen plaatsvinden. Zolang er geen vrijheid en gerechtigheid is‚ kunnen mensen zich niet verzoenen.’

De Grondwet van 2003 maakte de weg weliswaar vrij voor een meerpartijensysteem‚ maar Rwanda is de facto een éénpartijstaat‚ geleid door de RPF van president Paul Kagame. Zowel onder Hutu’s als Tutsi’s heerst daarover verbittering.

Mond gesnoerd

Zelfs de herdenking van de genocide en het verzoeningsbeleid zijn volgens critici middelen van repressie. Terwijl het onderscheid tussen Hutu en Tutsi niet mag worden gemaakt‚ wordt wel gesproken van de ‘genocide tegen de Tutsi’s’. De slachtoffers onder gematigde Hutu’s en de burgerslachtoffers die de RPF maakte tijdens zijn opmars blijven ongenoemd‚ evenals de represailles na de genocide. Wie daar kritische vragen over stelt‚ wordt de mond gesnoerd. Zo zijn de in Rwanda gespecialiseerde politicologen René Lemarchand en Filip Reyntjes tot persona non grata verklaard vanwege hun kritische publicaties.

Angst beheerst het leven in Rwanda

‘Angst beheerst het leven in Rwanda’‚ zegt de voormalige gevangenenwerkster. ‘Het trauma van de genocide bepaalt het regeringsbeleid: de overheid is als de dood dat de geschiedenis zich herhaalt. Maar zo lang een groep wordt buitengesloten van de herdenking en er geen plaats is voor haar leed‚ zullen gevoelens van wraak echte verzoening in de weg staan.’

Haatcampagnes

Ook het team van Musekeweya moet zich aan de regels van perscontrole houden. Scriptschrijver Rukundo heeft er niet veel moeite mee. ‘Natuurlijk is persvrijheid belangrijk‚ maar dat betekent toch niet dat altijd alles gezegd hoeft te worden? Haatcampagnes in de media speelden een belangrijke rol voor en tijdens de genocide tegen de Tutsi’s. Dat de huidige regering niet op de verschillen wijst‚ maar zegt: “We zijn allemaal Rwandees”‚ is een enorme stap vooruit.’

In de Musekeweya-studio drukken Batamuriza en Shema ondertussen dikke kussen op elkaars hand. Smakkende zoenen en liefdesbetuigingen vullen de ruimte. De fans kunnen weer opgelucht ademhalen: deze aflevering van de soap loopt goed af.

Love Radio‚ Episodes of Love and Hate is een multimediaproject van Eefje Blankevoort en Anoek Steketee over verzoening in Rwanda‚ aan de hand van radiosoap Musekeweya. Op 7 april 2014 gaat het project‚ dat honderd dagen duurt‚ van start. www.loveradio-rwanda.org

Tekst: Eefje Blankevoort
Wordt Vervolgd, april 2014