Lange tijd ging het leven de 35-jarige Mohammad Naseer voor de wind. Als chef-kok had hij een uitdagende en goedbetaalde baan in een hotel in de Afghaanse provincie Nangarhar, met zijn vrouw en kinderen leidde hij een voorspoedig leven.
Die situatie verandert plotseling in de zomer van 2021. Na bijna twintig jaar aanwezigheid in Afghanistan beslissen de VS om alle Amerikaanse militairen uit het land terug te trekken. Kort na hun vertrek, op 15 augustus, nemen de Taliban de macht over. De mensenrechtensituatie gaat pijlsnel achteruit. Journalisten, kunstenaars, activisten en academici worden in het vizier genomen, vrouwenrechten worden ingeperkt. ‘Ook de economische situatie werd elke dag slechter’, vertelt Naseer via een videoverbinding – een Afghaanse ondernemer uit Kabul bracht ons met hem in contact. ‘Het duurde niet lang, of ik verloor mijn baan.’
Uit vrees voor een nieuwe oorlog besluit hij samen met zijn gezin te vertrekken. In september 2021 vlucht de familie bij het dorp Spin Boldak de grens over naar Pakistan, dat al decennia onderdak biedt aan Afghanen. In de stad Sialkot, in het noordoosten van het land, huurt Naseer een huis. Voor 450.000 Pakistaanse roepies – zo’n 1.500 euro – kan hij een bakkerij overnemen.
In Pakistan heeft Naseer het naar eigen zeggen betrekkelijk goed. Zijn kinderen kunnen er naar school en de Afghaanse broden die hij bakt vinden gretig aftrek. Ondertussen bevalt zijn vrouw, Shokria Bibi, van haar vijfde kind – ze hebben twee meisjes en drie jongens, tussen de 13 maanden en 11 jaar oud.
Alles loopt goed, tot de Pakistaanse regering begin oktober 2023 een ultimatum afkondigt. Alle ongedocumenteerde vluchtelingen die in het land verblijven, moeten uiterlijk 1 november het land verlaten. ‘Dat veranderde alles’, zegt Naseer.
Een hek langs de grens
Volgens schattingen worden vooral de 1,7 miljoen ongedocumenteerde Afghanen in Pakistan getroffen door de maatregel. Meer dan driekwart van deze vluchtelingen zijn vrouw of kind. In totaal verblijven er volgens cijfers van de Verenigde Naties in oktober 2023 zo’n 3,7 miljoen Afghanen – met en zonder papieren – in Pakistan. De Pakistaanse autoriteiten hebben het echter over een groter aantal: zo’n 4,4 miljoen.
Het is niet de eerste keer dat dit gebeurt: in 2016 deporteerde Pakistan ook al zo’n 600 duizend Afghaanse migranten
Het ultimatum wordt afgekondigd in de aanloop naar de Pakistaanse verkiezingen van begin november. Volgens de regering zitten er tussen de Afghaanse vluchtelingen veel extremisten die aanslagen plegen in Pakistan. Ook is de regering boos over de weigering van de Taliban om extremistische groeperingen die aanslagen plegen aan te pakken. Het leger, dat veel macht heeft in Pakistan, zou daarnaast de etnische Pasjtoens, een grote minderheidsgroep waartoe veel Afghaanse migranten behoren, als een separatistische bedreiging zien. De maatregel geniet veel steun onder de bevolking; vooral vanwege de slechte economische situatie is het antimigratiesentiment groot.
Het is niet de eerste keer dat Pakistan veiligheid aanhaalt in de strijd tegen migratie: in 2016 deporteerde het land ook al zo’n 600 duizend Afghaanse migranten. Kort daarna begon het land met het bouwen van een hek langs de grens.
Smeergeld om vrij te komen
Wie vanaf november geen gehoor geeft aan de oproep om te vertrekken kan worden gearresteerd, vastgezet en gedeporteerd. Alleen vluchtelingen die wachten op hervestiging in een derde land, bijvoorbeeld in Europa, mogen nog langer wachten op de uitkomst van de asielprocedure – een relatief klein aantal.
Het duurt niet lang voordat Pakistaanse huiseigenaren hun Afghaanse huurders op straat zetten. Van de ene op de andere dag moeten ook Naseer en zijn gezin hun huurwoning en bakkerij achterlaten. Het geld dat hij in de bakkerij heeft geïnvesteerd, ziet hij niet meer terug. ‘Ik werd verschillende keren gearresteerd door de Pakistaanse politie, om vrij te komen moest ik telkens 5.000 Pakistaanse roepies (zo’n 17 euro, red.) smeergeld betalen’, zegt hij.
Voor Naseer zit er niets anders op dan samen met zijn gezin terug te reizen naar Afghanistan, maar dat blijkt niet eenvoudig zonder een rooie duit op zak. Een gevoel van machteloosheid overvalt hen. Door geld te lenen van familieleden slaagt Naseer erin om samen met drie andere gezinnen een grote vrachtwagen te huren. ‘Begin november laadden we de hele huisraad in. In alle vroegte vertrokken we uit Sialkot. Na een lange rit bereikten we om 1 uur ’s nachts de grensovergang bij Torkham.’
Lees ook:
Gerelateerd
Omstreden verkiezingen in Pakistan
Meer dan een half miljoen Afghanen keerden tussen 15 september 2023 en 8 februari 2024 terug naar hun thuisland, en nog steeds neemt dat aantal toe. ‘Meestal gebeurt dat in angst en haast’, mailt Femke Joordens van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR. ‘Vaak zijn de vluchtelingen uitgeput en hebben ze noodhulp nodig. Veel vluchtelingen klagen over intimidatie, afpersing en mishandeling door de Pakistaanse politie en de inlichtingendienst.’
Naast mensen die vrijwillig terugkeren, vinden er deportaties plaats. In november 2023 registreerde UNHCR er 24.500, in december 3.500 en in 2024 tot en met 8 februari 1.200. Ook na de omstreden Pakistaanse presidentsverkiezingen van begin februari, gaat dit door.
Rond de verkiezingen was veel onrust over mogelijke fraude. Het invloedrijke leger werd beschuldigd van manipulatie ten gunste van de leider van de Pakistaanse Moslim Liga (PML-N), Nawaz Sharif, om de leider van de Pakistan Tehreek-e-Insaf (PTI), Imran Khan, uit de verkiezingsrace te houden. Hoewel de partij van Khan de verkiezingen won, gaat de partij van Sharif de nieuwe regering leiden.
‘Het is fijn dat we eten en geld krijgen, maar met vijf kinderen is alles snel weer op’
Wat betreft het vluchtelingenbeleid is de verwachting niet dat er veel gaat veranderen. Ook heel wat vrouwen en kinderen hebben sinds het ultimatum geen andere keuze dan inpakken en vertrekken. ‘Minstens een op de vier huishoudens die hulp kregen van ons, wordt geleid door een vrouw’, mailt Joordens.
Wat niet helpt, is dat de Afghaanse winter op sommige plekken tot koude temperaturen leidt – soms zelfs onder het vriespunt. ‘Veel Afghanen die terugkeren zijn kwetsbaar, onder wie vrouwen en kinderen die tijdens een strenge winter zouden kunnen komen te overlijden als ze geen onderdak hebben’, aldus Joordens.
Kindvriendelijke speelruimtes
Aan de grens tussen Afghanistan en Pakistan zijn meerdere transitiecentra, waar vluchtelingen zich moeten registreren voor ze zich opnieuw vestigen in Afghanistan. In deze kampen zijn er basisvoorzieningen zoals water, voedsel en tenten. Er zijn dokters aanwezig en er worden SIM-kaarten uitgedeeld. Ook zijn er toiletten en elektriciteit om telefoons op te laden, en wie wil kan bidden in een moskee.
Van de Talibanregering en van verschillende internationale organisaties zoals de Internationale Organisatie voor Migratie krijgen de vluchtelingen wat geld, van het Wereldvoedselprogramma verschillende maaltijden. ‘Wij verbleven zes nachten in het kamp bij Torkham’, legt Naseer uit. ‘Het is fijn dat we eten en geld kregen, maar alles was snel weer op: met vijf kinderen zijn de noden hoog.’
Een van de internationale organisaties die in de regio actief is, is Save the Children. De organisatie heeft vijf tijdelijke klinieken opgezet waar vluchtelingen basisgezondheidszorg kunnen krijgen, of kunnen worden doorverwezen naar grotere klinieken in de regio. ‘Ook zorgen we, samen met een internationaal grensconsortium, voor schoon drinkwater en sanitaire voorzieningen’, legt senior programmamanager Anne Marie Kueter aan de telefoon uit.
‘Bij jonge kinderen zien we veel ondervoeding, we geven ze de eerste supplementen’, zegt Kueter. ‘We zouden ze graag langer volgen, maar dat is lastig. Ze hebben vaak last van stress, omdat ze al verschillende keren zijn gevlucht. Daarom hebben we enkele kindvriendelijke ruimtes gemaakt, waar kinderen veilig kunnen spelen.’
Mentale problemen
Een Afghaanse journalist uit Kandahar brengt ons in contact met de 35-jarige Muhammad Akbar, een andere vluchteling die is teruggekeerd uit Pakistan. In afwachting van papieren verblijft hij in het transitiecentrum aan de grensovergang bij Spin Boldak. Hij heeft net een bezoek gebracht aan de dokter.
In tegenstelling tot Naseer woonde Akbar al bijna zijn hele leven in Pakistan, zij het zonder verblijfsvergunning. Op zijn 5e verhuisde hij naar Quetta, de hoofdstad van de provincie Beloetsjistan, niet ver van de Afghaanse grens. Net als zijn vader verdiende hij zijn geld in de landbouw. Dat hij al zijn eigendommen moest achterlaten, heeft geleid tot een aantal psychische aandoeningen, waaronder ernstige slapeloosheid.
‘Een dag na het ultimatum van de Pakistaanse regering heb ik mijn land, huis en auto te koop gezet’, vertelt de aangeslagen Akbar aan de telefoon. ‘Voor mijn auto kreeg ik slechts een vijfde van de prijs die ik ervoor betaalde.’
Vrouwen mogen van de Taliban niet reizen zonder man. Daarom settelen velen zich nu maar bij de grens
Akbar zegt dat de hele situatie hem zwaar valt. ‘Ik kan niet slapen en mijn gezichtsvermogen is afgenomen. In Afghanistan is nauwelijks werkgelegenheid, ik weet niet wat de toekomst brengt.’
Hij is niet de enige die het mentaal zwaar heeft. Ataullah Siam, een arts in het gezondheidscentrum van de Afghaanse ngo Baran, die onder andere ijvert voor toegankelijke gezondheidszorg, zegt dat de afgelopen anderhalve maand 350 vluchtelingen het gezondheidscentrum hebben bezocht voor behandeling van en begeleiding bij psychische aandoeningen. ‘Vaak hebben ze last van stress, slapeloosheid, of andere mentale problemen.’
‘Internationale organisaties moeten blijven investeren’
Vanaf de transitiecentra verspreiden de vluchtelingen zich over heel Afghanistan. ‘Veel vluchtelingen hebben de intentie om terug te keren naar de plek waar zij of hun voorouders vandaan komen’, zegt Ad Visser aan de telefoon. Hij is programmamedewerker bij World Vision, een christelijke organisatie die in Afghanistan opereert. ‘We investeren daarom niet alleen in de transitiecentra, maar ook in de steden en gebieden waar deze vluchtelingen zich opnieuw vestigen.’
Uit onderzoek van UNHCR blijkt dat ruim een derde van de vluchtelingen van plan is om terug te keren naar een van de vijf provinciehoofdsteden: Kabul, Kandahar, Jalalabad, Lashkar Gah of Mazar-i-Sharif. Families met weinig economische middelen worden in bussen of vrachtwagens van het leger vervoerd.
Maar dat is niet voor iedereen een optie. Met name Afghanen die in 2021 voor de Taliban zijn gevlucht, zijn terughoudend om zich opnieuw te vestigen in de regio van herkomst, uit angst voor represailles. Alleenstaande vrouwen mogen van de Taliban niet reizen zonder mannelijk familielid. Om deze redenen settelen heel wat mensen nu in de buurt van de transitiecentra.
De terugkeer van Afghaanse vluchtelingen uit Pakistan is de zoveelste crisis die het land treft, vertelt Visser, die afgelopen december nog in Afghanistan was. ‘De economische situatie is dramatisch, de inflatie en de werkloosheidsgraad torenhoog. Bovendien is Afghanistan erg getroffen door de klimaatcrisis. De afgelopen jaren is de waterstand op sommige plekken met tien meter gezakt, wat enorme gevolgen heeft voor de voedselproductie. En dan waren er afgelopen oktober nog de zware aardbevingen in de provincie Herat. Om al deze redenen is het nodig dat internationale organisaties in het land blijven investeren.’
Een eigen restaurant
De vrouw en kinderen van Naseer hebben inmiddels onderdak gevonden in het huis van een familielid in Jalalabad, in het oosten van Afghanistan. Daar kunnen ze voorlopig blijven, tegen betaling van de helft van de huurprijs.
Naseer leeft momenteel gescheiden van zijn familie in Kabul. Daar werkt hij als nachtwaker tegen een salaris van 200 Afghani per nacht – zo’n 2,60 euro. ‘Dat is veel te weinig om rond te komen’, zegt hij. ‘Ik heb mijn best gedaan om een vaste en goedbetaalde baan voor mijzelf te vinden, maar de banen liggen niet voor het oprapen. Ook het gebrek aan banen was een belangrijke reden om naar Pakistan te vluchten, maar nu keer ik terug naar een land met grote armoede. Door de hervestiging van Afghaanse vluchtelingen is die alleen maar toegenomen.’
Zijn grootste zorg is de toekomst van zijn kinderen. ‘In Pakistan gingen mijn kinderen naar school. Niet alleen mijn zonen, ook mijn 10 jaar oude dochter. Ik heb mijn kinderen nu ingeschreven op Afghaanse scholen, maar het onderwijsniveau is er veel slechter en meisjes mogen er alleen naar de basisschool. Mijn vrees is dat ik de dromen die ik had over de toekomst van mijn kinderen, niet waar kan maken.’
Ja, ik wil de Wordt Vervolgd Nieuwsbrief
Sinds zijn terugkeer denkt Naseer nog iedere dag aan zijn goed draaiende Pakistaanse bakkerij. Zijn grote droom is om op een dag een eigen restaurant te hebben. ‘Maar nu moet ik in de eerste plaats genoeg geld verdienen om eten te kopen voor mijn vrouw en kinderen.’ ⓿
Ghulamullah Habibi (1991) werkte als journalist in Afghanistan voor verschillende persbureau’s. In 2021 vluchtte hij naar Nederland. Ken Lambeets (1987) is adjunct-hoofdredacteur bij het Nijmeegse universiteitsblad Vox. Ghulamullah Habibi en Ken Lambeets werken samen voor RFG Magazine.
