Mensenrechtenadvocaat Teng Biao: ‘Ook ik was gehersenspoeld‚ tot ik ging studeren’

Teng Biao is een van de bekendste mensenrechtenadvocaten van China. Dat heeft hij moeten bekopen met eenzame opsluiting‚ marteling en zelfverkozen ballingschap in Hongkong: sinds twee jaar mijdt hij zijn vaderland. ‘Onder president Xi Jinping is de repressie enorm toegenomen.’

‘De serveerster komt uit het Tibetaanse deel van de provincie Sichuan. Ik heb haar verteld gisteren nog met de Dalai Lama te hebben gesproken.’ Glunderend vat Teng Biao (41) het gesprek samen dat hij net had met een personeelslid van het Tibetaanse restaurant in Amsterdam‚ waar zijn gastheren van Advocaten voor Advocaten hem mee naartoe hebben genomen.

Dalai Lama

Het is de eerste avond van een bliksembezoek aan Nederland‚ waar Teng onder meer de nieuwe Nederlandse mensenrechtenambassadeur ontmoet (zie ook pagina 5). Teng was ‘in de buurt’‚ kun je zeggen: in Hamburg nam hij deel aan een conferentie over een ‘Chinees-Tibetaanse dialoog’‚ waarbij de Tibetaanse spirituele leider een van de sprekers was. ‘De Dalai Lama kent me van een eerder gesprek’‚ vertelt hij met een zweem van trots. ‘Ik vroeg hem wat hij ervan vond dat westerse regeringen terughoudend zijn met kritiek op de mensenrechtensituatie in China en hun economische belangen steeds laten voorgaan. Hij sprak dat tegen; hij zei dat het Westen altijd druk zal blijven uitoefenen op China en gaf enkele voorbeelden daarvan. Ach’‚ vervolgt hij‚ met een begripvolle glimlach‚ ‘de Dalai Lama wordt warm ontvangen in allerlei wereldsteden. Hij wil zijn gastheren niet voor het hoofd stoten.’

Nederland lijkt op dit vlak een middenkoers te varen. In een november vorig jaar verschenen beleidsnotitie over China stelt de regering dat ‘alle bewindspersonen’ altijd ‘op gepaste wijze aandacht aan mensenrechten’ zullen besteden ‘bij hun gesprekken met Chinese counterparts’. Toch lijkt het kabinet de kritiek liever over te laten aan de mensenrechtenambassadeur – geen lid van de regering – die in december vorig jaar nog twee weken in China was.

Westerse regeringen die wegkijken van China schaden hun eigen belangen

Wat Teng betreft kunnen regeringen niet duidelijk genoeg zijn tegenover China. ‘Het is op korte termijn misschien in het belang van Europese landen China niet voor het hoofd te stoten. Maar China is de tweede economie ter wereld. Als het denkt ongestoord zijn gang te kunnen gaan‚ druist dat op lange termijn juist in tegen de Europese belangen. Dan gaat China zijn wil aan de wereld opleggen. Een politiek van appeasement zou tijdens de opkomst van nazi-Duitsland ook een slecht idee zijn geweest‚ zeg ik wel eens.’

Reden tot ongerustheid over China is er genoeg. In 2013 zijn meer dan 220 activisten op dubieuze gronden gevangengezet‚ volgens het jaarverslag van de organisatie van Chinese Mensenrechtenverdedigers (CHRD) – dat is bijna drie keer zoveel als het jaar ervoor. Teng noemt prominente collega’s die zijn opgepakt‚ zoals Xu Zhiyong‚ net als hij medeoprichter van de Nieuwe Burgerbeweging; en de econoom Ilham Tohti‚ een Oeigoer die op zeer gematigde wijze opkwam voor de rechten van deze islamitische bewoners van Xinjiang‚ het in 1949 door China ingelijfde Oost-Turkestan‚ maar die nu is aangeklaagd wegens ‘separatisme’.

‘Vooral sinds maart vorig jaar‚ toen president Xi Jinping formeel aantrad als president‚ nam de repressie toe. Tegen mensenrechtenactivisten‚ ondergrondse kerken‚ de hele burgerbeweging. De universiteiten worden in de gaten gehouden‚ de censuur op internet is verhevigd. Ik kreeg net een sms’je dat iemand was gearresteerd die iets over huisuitzettingen had gezegd op WeChat (de Chinese kloon van WhatApp‚ red.). Ook daar moet je op je woorden letten.’

Door ondergronds verspreide boeken te lezen‚ ontdekte ik jarenlang te zijn bedrogen

Het ergst echter is de repressie in Xinjiang‚ zegt Teng. ‘Islamitische gebedsdiensten worden streng gecontroleerd en soms verboden. In sommige gebieden moet de politie toestemming geven als je van het ene naar het andere dorp wilt reizen‚ in een aantal steden is het verboden lucifers te kopen‚ omdat je van luciferkoppen een bom kunt maken. Twee weken geleden‚ vlak voor een belangrijke sportwedstrijd‚ kwam er een verbod voor vijf typen mensen om met de bus te reizen‚ onder wie mannen met baarden en vrouwen met hoofddoeken.’

Open geest

Teng legt de schuld voor de verslechtering voornamelijk bij president Xi. ‘Hij kreeg zijn opleiding in de tijd van Mao Zedong en kent alleen die denkwereld. Zijn vader was onder Mao een hooggeplaatste politicus‚ maar stond bekend als iemand met een open geest. Vandaar dat veel mensen‚ ook intellectuelen‚ hoopten dat Xi een hervormer zou worden.

Maar het tegendeel is het geval.
‘Je kon dat zien aankomen. In 2008 hield Xi‚ toen nog vicepresident‚ een toespraak in Hongkong waarin hij zich tegen de scheiding der machten keerde. De wetgevende‚ de uitvoerende en de rechterlijke macht moesten elkaar juist steunen‚ zei hij‚ vanuit “wederzijds begrip”. Het jaar erop‚ tijdens een bezoek aan Mexico‚ zei hij dat de kritiek op China kwam van “verveelde buitenlanders‚ met volle magen‚ die niets beters te doen hadden”. “China behoedt zijn 1‚3 miljard inwoners voor de honger; het exporteert geen revolutie‚ geen armoede. Wat meer valt er te zeggen?” zei hij. In Xi’s geest is er geen respect voor de Grondwet‚ zijn er geen universele‚ democratische waarden.’

Op de basisschool en middelbare school ben ik gehersenspoeld‚ zoals iedereen

Het heeft niet veel gescheeld of Teng was ook een apparatsjik geworden‚ zegt hij met zelfspot. ‘Op de basisschool en middelbare school ben ik gehersenspoeld‚ zoals iedereen. Mijn geluk is dat ik hoge cijfers haalde. Daardoor kon ik naar de beste universiteit van het land‚ de Peking Universiteit. De professoren daar leren je onafhankelijk te denken. Ik las ondergronds verspreide boeken‚ zoals over de slachting op het Plein van de Hemelse Vrede in 1989. Zo kwam ik erachter dat we jarenlang voorgelogen waren.’

Open brief

In 2003 promoveert Teng en gaat hij lesgeven aan de Peking Universiteit. Datzelfde jaar treedt hij voor het eerst op als mensenrechtenadvocaat. ‘Een jonge ontwerper van buiten de stad was in Peking gearresteerd omdat hij geen identiteitskaart op zak had. Na drie dagen marteling overleed hij. Het nieuws zorgde voor veel discussie. Met twee van mijn klasgenoten‚ inmiddels professor net als ik‚ stelden we in een open brief aan het Nationaal Volkscongres dat de arrestatie tegen de Grondwet inging.

‘Onze actie werd overal opgepikt‚ twee weken lang publiceerden de media erover. Daarna was dat verboden. We hielden rekening met repercussies‚ maar die bleven uit. Het was het jaar dat Wen Jiabao premier werd‚ die een goede indruk wilde maken. Hij schafte de maatregel van bestuur af op grond waarvan de ontwerper was gearresteerd‚ en beloofde een eind te maken aan de heropvoedingskampen met dwangarbeid. Later dat jaar prees de regering ons drieën zelfs als behorend tot de “toptien van juristen” van het land.’

Er is geen onafhankelijke rechtspraak in China‚ rechters moeten de opdrachten van de regering volgen‚ vooral bij gevoelige zaken

Teng blijft echter kritische stukken schrijven tegen de staat en pakt gevoelige rechtszaken op‚ zoals die tegen mensenrechtenactivisten en leden van de verboden spiritualistische beweging Falun Gong. De waardering van de autoriteiten voor hem slinkt dan ook snel. Twee keer per maand wordt hij ‘uitgenodigd voor de thee’‚ zoals het in China heet als de geheime dienst met je wil praten. Het gewenste effect blijft uit: in maart 2008‚ als in de Tibetaanse hoofdstad Lhasa rellen uitbreken tussen Tibetanen en Han-Chinezen‚ verklaart Teng zich bereid de Tibetanen te verdedigen die bij de onrust betrokken waren. Het is de aanleiding zijn vergunning als advocaat niet te verlengen. ‘Sindsdien mag ik me geen advocaat meer noemen‚ en geen geld voor mijn diensten vragen. Maar ik kan nog steeds mensen vertegenwoordigen‚ zelfs in de rechtszaal.’

Argumenten negeren

Hij blijft daarmee dan ook doorgaan‚ zij het ‘niet vanwege de resultaten’. Teng: ‘Er is geen onafhankelijke rechtspraak in China‚ rechters moeten de opdrachten van de regering volgen‚ vooral bij gevoelige zaken. Ze negeren de argumenten en getuigenverklaringen waarmee wij mensenrechtenadvocaten komen‚ hoe sterk ze ook zijn. Of zeggen simpelweg dat ze in de bewuste zaak “niet van toepassing” zijn. Toch heeft het zin wat we doen. Niet alleen vanwege die doodenkele keer dat het lukt een vonnis terug te draaien. Maar omdat we de procedurele rechten van onze cliënten kunnen beschermen‚ zodat ze gebruik kunnen maken van het recht zich te verdedigen‚ advocaten te ontmoeten en familieleden.’

Achttien uur per dag in een hoek te zitten

Intussen neemt de druk op Teng toe‚ met als dieptepunt zijn ‘ontvoering’ en eenzame opsluiting in 2011. ‘Iedere dissident heeft een paar vaste leden van de geheime politie‚ die hij kent. Zij pakten me op‚ maar droegen me na een middag kletsen over aan onbekende agenten. Die namen me mee naar een onbekend hotel‚ sloegen me‚ ondervroegen me en dwongen me achttien uur per dag in een hoek te zitten‚ met handboeien om.

‘Omdat ik advocaat was‚ herkende ik hun vragen: ze wilden me dingen laten zeggen die ze tegen me konden gebruiken. Ze toonden mijn artikelen‚ zeiden dat ik misdaden had gepleegd tegen de staat. Ze dwongen me te beloven geen mensenrechtenzaken meer aan te nemen‚ de regering niet meer te bekritiseren‚ geen contact meer te hebben met activisten‚ niets gevoeligs meer op sociale media te plaatsen en aan niemand te vertellen wat me tijdens de geheime detentie overkwam. Ik beloofde dat en kwam vrij. Daarna hield ik me een tijdje gedeisd. Ik was bang geworden: ik had in totale eenzame opsluiting gezeten‚ zonder dat mijn familie wist waar ik was. Maar na drie maanden heb ik al mijn beloftes verbroken.’

Als ik nu naar China terugga‚ word ik zeker gearresteerd

Teng wordt niet gevangengezet‚ wel nemen de autoriteiten zijn paspoort in. Een jaar later krijgt hij een nieuw exemplaar‚ als hij er op goed geluk een aanvraagt‚ bewerend dat van hem ‘verloren’ te zijn. Hij kan naar Hongkong gaan‚ waar hij gaat lesgeven aan de universiteit daar. Teng is net op tijd. ‘Ik was in 2010 een van de oprichters van de Nieuwe Burgerbeweging. Alle leiders daarvan zijn inmiddels opgepakt. Als ik nu naar China terugga‚ word ik zeker gearresteerd.’

Staatsgeheim

Hoe kritisch Teng ook is‚ op het gebied van de doodstraf ziet hij enige vooruitgang. Sinds 2007 moet het Hooggerechtshof alle doodstrafzaken opnieuw bekijken. Dit heeft volgens niet te verifiëren overheidscijfers ertoe geleid dat 15 procent van de doodvonnissen wordt teruggedraaid‚ vertelt Teng. ‘Vóór 2007 werd het aantal executies in China geschat op tienduizend per jaar‚ dat zijn er nu een stuk minder. Hoeveel precies‚ weet niemand. Het is staatsgeheim‚ vermoedelijk omdat China weet hoe slecht die statistieken zijn voor zijn internationale imago. Maar wellicht ook omdat de regering de discussie uit de weg wil gaan over de orgaantransplantaties‚ waarvoor geëxecuteerden als donor dienen.’

‘Zwarte gevangenissen’

Ook de officiële afschaffing van de beruchte ‘kampen voor heropvoeding door arbeid’ is volgens Teng een stap vooruit. Teng: ‘Maar dat betekent niet dat alle “zwarte gevangenissen” zijn verdwenen. Ze zijn er nog volop voor prostituées‚ kleine criminelen‚ uit de gratie geraakte partijleden of voor burgers die klagen over corruptie.’

Zelfs de toegenomen repressie heeft een positieve kant‚ zegt Teng: ze laat zien dat de burgerprotesten kennelijk een bedreiging vormen voor de regering. Teng‚ resoluut: ‘De repressie zal de komende jaren blijven‚ onder Xi Jinping. Maar de protesten zullen ook doorgaan. Burgers zijn beter geïnformeerd‚ dankzij sociale media. Van de 240 duizend advocaten in China zijn er tweehonderd mensenrechtenadvocaat‚ in 2004 waren dat er misschien twintig of dertig. Studenten zoeken de waarheid‚ willen gerechtigheid en vrijheid. Dat is niet meer in te dammen.’

Biografie

NAAM Teng Biao GEBOREN in 1973 in Huadian STUDEERDE rechten en literatuur aan de Peking Universiteit PROMOVEERDE daar in 2003 en werd er hoogleraar BEHOORDE TOT de eerste ondertekenaars van het manifest Charta 08‚ dat opriep tot democratische hervormingen VERLOOR in 2008 zijn vergunning als advocaat BLEEF ECHTER VELE activisten‚ Tibetanen en Falun Gong-aanhangers juridisch bijstaan WAS MEDEOPRICHTER in 2010 van de Nieuwe Burgerbeweging ZAT IN 2011 zeventig dagen in eenzame opsluiting IS SINDS 2012 gasthoogleraar in Hongkong VERTREKT binnenkort naar de VS om een jaar les te geven op Harvard HEEFT een vrouw en twee dochters‚ van 6 en 8