Onze oma’s, eindelijk in beeld

In het fotoboek en de tentoonstelling Je moest eens weten van fotograaf Çiğdem Yüksel zien we de eerste generatie vrouwen uit Turkije in Nederland, zoals we ze niet eerder zagen: met dromen, verdriet, strijdlust en hoop.

Ze was altijd dol op mooie jurken. Maar vanaf het moment dat Necibe Akbulut in 1973 in Nederland kwam, bewaarde ze al haar kleding in een koffer. Tien jaar lang. Ze was hier immers tijdelijk en zou vast snel weer teruggaan naar Turkije. Op het statige portret dat fotograaf Çiğdem Yüksel (1989) van haar maakte voor het fotoboek Je moest eens weten kijkt ze met open, een tikkeltje weemoedige blik en een klein glimlachje in de camera. Een grijsblauwe, geruite hoofddoek omkranst haar gezicht. Ze is de zeventig inmiddels gepasseerd.

‘Is dit dan de visuele nalatenschap van een hele generatie?’

De vergeten generatie

Het levensverhaal van de eerste generatie vrouwen uit Turkije in Nederland is bijna niet vastgelegd. Ja, er zijn foto’s van moslima’s, maar die vertellen vaak geen verhaal: er staan gesluierde vrouwen op, gezien op de rug, met boodschappentassen in de hand. ‘Is dit dan de visuele nalatenschap van een hele generatie’, vraagt Yüksel zich in een telefonisch interview hardop af. ‘Dat doet mij als fotograaf pijn en het doet geen recht aan deze generatie vrouwen met uiteenlopende etnische en culturele achtergronden. Dit zijn mensen zoals mijn eigen oma. Ik denk veel na over wat ik met mijn beelden toevoeg aan ons collectieve geheugen. Eenzijdige beelden beïnvloeden onbewust wel echt hoe we naar mensen kijken.’

Yüksel, die eerder onderzoek deed naar beeldvorming over moslima’s in beeldbanken, stuitte op het fotoboek Vrouwen te gast (1979) van Bertien van Manen. Ze zocht de vrouwen van de foto’s en hun generatiegenoten op, dronk thee met ze, bladerde door familiealbums en maakte open, ontroerende, bijna statige portretten van ze. In Je moest eens weten staan die naast de dagelijks-levenfoto’s van Van Manen en zijn ze ook nog eens omringd door beelden uit eigen fotoboeken. Waar hielden ze van, wat deden ze graag, wat wilden ze onthouden? Necibe Akbulut zien we omringd door haar Nederlandse buren, en door collega’s tijdens de pauze van haar schoonmaakwerk. Ze poseert met haar man op het strand en naast een vliegtuig dat haar voor een vakantie naar Turkije had gebracht. Er ontstaat een gelaagd beeld, een verhaal met diepgang, van vrouwen die hun levensverhaal nu willen delen, soms stralend, soms met waterige ogen. Hun kleindochters vertrouwden Yüksel toe: ‘Niemand kent deze verhalen, niemand ziet mijn oma.’

Verhalen achter de beelden

Yüksels eigen oma is inmiddels overleden. Zij kwam in de jaren zeventig naar Nederland en werkte in een visfabriek, maar Yüksel weet verder weinig van haar. Zo is het boek ook een poging om, door de verhalen van anderen, dichter bij haar te komen. Zoals ze het in het boek verwoordt: ‘Om te begrijpen waar ons verhaal in Nederland is begonnen.’

‘Alles wat in archieven zit, vertelt een stukje geschiedenis van dit land en van de mensen die hier leven. Vrouwen van de generatie van mijn oma moeten daar ook deel van uitmaken. Als wij geen beelden hebben van onze voormoeders, waar kunnen we dan op terugvallen? Deze vrouwen begrepen dat. “Vraag maar wat je wil weten”, zeiden ze.’ Hun portretten worden afgewisseld met essays, die de persoonlijke verhalen in een bredere context plaatsen.

Toen Necibe Akbulut kinderen kreeg, besloot ze gedurende hun schooltijd nog hier te blijven. Toen kreeg ze kleinkinderen. En nu, vijftig jaar later, is ze nog altijd in Nederland. Ze heeft gewerkt, hard gewerkt, ze hield zich staande, ze had verdriet en plezier. En ze is blij met de plek die ze gevonden heeft. ‘Mijn tweede thuisland.’

De gelijknamige tentoonstelling van Je moest eens weten is te zien van 28 september 2024 tot en met 25 mei 2025 in het Nederlands Fotomuseum, Rotterdam.