Oleksandra Matviichuk begint net aan haar ontbijt in de eetzaal van haar hotel in Den Haag. Bijna ongemerkt neemt ze hapjes van een roerei, een stukje brie en een plak salami. Matviichuk (41) is een tengere gestalte, gekleed in een auberginekleurig vest en lange rok. Terwijl ze de wereld over reist, is Oekraïne altijd bij haar. ‘Het eerste wat ik ’s ochtends doe, is berichtjes checken. Wat gebeurde er ’s nachts in Oekraïne? Hoe is het met mijn familie, collega’s en vrienden? Heb ik nog een huis om naar terug te keren?’, zegt ze met een zachte stem. Vanuit haar woonplaats Kyiv kwam ze begin december naar Nederland voor de jaarvergadering van de lidstaten van het Internationaal Strafhof.

De Oekraïense bevolking leeft onder constante Russische terreur, vertelt Matviichuk, voorzitter van het Center for Civil Liberties (CCL), dat in 2022 samen met het Russische Memorial en de Wit-Russische activist Ales Bialiatski de Nobelprijs voor de Vrede kreeg. Rusland voert een wrede oorlog aan het front. Ook bestookt het Russische leger met raketten, drones en artillerie dagelijks steden en dorpen in de ongeveer 80 procent van het Oekraïense grondgebied dat niet is bezet. ‘Het is een leven in volledige onzekerheid. Je hebt geen idee wat het volgende moment zal gebeuren. Je leeft in constante angst voor je geliefden. Als je naar bed gaat, weet je niet of je er de volgende morgen nog bent’, legt Matviichuk uit. Raketten die Rusland afschiet op een stad als Kharkiv, dicht bij de grens, komen binnen 42 seconden neer. ‘Er is te weinig tijd voor mensen om de schuilkelder te bereiken.’

‘Die verschrikkelijke verhalen over geweld en marteling wennen nooit. Dat is goed. Als je het normaal gaat vinden, verlies je je menselijkheid’

Ook voor gevluchte Oekraïners is het leven zwaar. ‘Ze huilt elke dag’, zegt Matviichuk over haar intens bedroefde moeder die in Duitsland woont. ‘Ze hield van haar vak als lerares en was dol op de kinderen. Alles wat ze had opgebouwd, ook haar huis met tuintje, moest ze achterlaten. Ze wil niets liever dan terugkeren.’

Telefoontje

Matviichuks leven is verbonden met de strijd voor vrijheid en democratie. Tijdens de Revolutie van Waardigheid, toen Oekraïners in 2013 de straat op gingen om te protesteren tegen het besluit van toenmalig president Janoekovytsj om het EU-associatieverdrag terug te draaien en voor Rusland te gaan, werd ze coördinator van Euromaidan SOS. De groep was een initiatief van het CCL om juridische en andere hulp te bieden aan de demonstranten. ‘Mensen werden geslagen, gemarteld, gearresteerd en strafrechtelijk vervolgd’, vertelt ze. Er vielen ruim honderd doden. Toen de politie tijdens levensgevaarlijke dagen in februari 2014 het vuur opende op vreedzame demonstranten, kreeg ze opeens een telefoontje. Opnieuw krijgt ze tranen in haar ogen. ‘Sorry’, zegt ze, ‘ik heb het al honderden malen verteld, maar het blijft moeilijk. Het was het angstigste moment van mijn leven.’ De demonstrant die belde, was haar man. ‘Hij zei dat hij van me hield’, zegt ze, terwijl ze een zakdoekje pakt. ‘Mijn man keerde veilig thuis. Maar de mensen die nu afscheid van hun geliefden nemen, komen soms niet terug.’

‘Elke ochtend dat we wakker werden, vierden we als een overwinning’

Matviichuk en haar echtgenoot hebben geen kinderen. ‘Ik droom ervan om kinderen te hebben’, zegt ze. ‘Zelfs in deze gewelddadige en onzekere wereld. Omdat ik denk dat het leven moet overwinnen. Ik ben een optimist.’ Ze denkt dat de stress van haar werk de oorzaak is dat het niet lukt samen een gezin te starten: ‘Ik heb elf jaar dagelijks gevallen van marteling onderzocht. Het heeft een impact op mij.’

Haar onderzoek werd intensiever toen Rusland in 2014 de Krim bezette, leidinggaf aan de oorlog in de Donbas en een heel arsenaal aan gewelddadigheden tegen de bevolking inzette. Honderden mensen vertelden haar hoe ze waren geslagen en verkracht, hun vingers waren afgehakt en nagels uitgetrokken, hun knieën met boormachines waren verwoest en hun genitaliën elektrische schokken hadden gekregen. ‘Het waren verschrikkelijk verhalen. Je kunt je psychologisch beschermen zodat je het onderzoek kunt voortzetten. Maar je kunt er nooit aan wennen. Dat is ook goed’, zegt ze terwijl het verdriet in haar grijsblauwe ogen staat. ‘Want als je het normaal gaat vinden, verlies je je menselijkheid.’

Misdrijven als oorlogsmethode

Matviichuk was in Kyiv toen Rusland op 24 februari 2022 de totale oorlog tegen Oekraïne begon. ‘Ik weigerde te evacueren’, vertelt ze beslist. Met een deel van haar team bleef ze, terwijl het Russische leger de hoofdstad omcirkelde. ‘Het was een tijd van grote vrees. Elke ochtend dat we wakker werden, vierden we als een overwinning.’ Nadat het Oekraïense leger de Russische troepen uit de Kyiv-regio had verdreven, stuurde het CCL meteen teams naar plaatsen als Boetsja en Irpin. ‘We waren diep geschokt toen we de lichamen van burgers in de straten en in massagraven vonden’, zegt Matviichuk.

‘Rusland zet misdrijven in als oorlogsmethode. Russen brengen opzettelijk immense pijn toe aan mensen om hun verzet te breken en het land te bezetten.’ Niet alleen in Oekraïne. Het gebeurde ook in onder andere Tsjetsjenië, Georgië, Syrië en Mali. Vaak krijgt Matviichuk de vraag voorgelegd: waarom is het Russische leger zo gewelddadig? Aan het front offert Rusland zelfs zijn eigen soldaten op als kanonnenvlees. ‘Menselijk leven is de goedkoopste hulpbron voor autoritaire regimes’, zegt ze. ‘De diepere oorzaak is dat de Sovjet-Unie nooit is veroordeeld voor haar internationale misdrijven. Ook niet voor de genocide tegen de eigen bevolking. Geweld, straffeloosheid en ontkenning van menselijke waarden zijn onderdeel geworden van de Russische samenleving.’

‘De Russische oorlog tegen Oekraïne verandert slachtoffers in getallen. Wij geven hun namen terug’

Matviichuk vindt het van groot belang om internationale misdrijven te documenteren. Het gaat om het vaststellen van de waarheid en het herstel van de menselijke waardigheid: ‘De Russische oorlog tegen Oekraïne verandert slachtoffers in getallen. Wij onderzoeken wat er met mensen is gebeurd, zorgen dat ze niet anoniem blijven en geven hun namen terug’, zegt ze.

Bovendien hebben Oekraïense rechtbanken en internationale hoven bewijs nodig. Ze juicht het toe dat het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag arrestatiebevelen uitvaardigde tegen Poetin en de Russische kinderrechtencommissaris wegens het deporteren van duizenden Oekraïense kinderen naar Rusland. Ook vier topmilitairen zijn aangeklaagd voor oorlogsmisdrijven. ‘Het is slechts een stap in een ongelooflijk lange procedure om Poetin fysiek in de rechtbank te krijgen.’ Niettemin is het een belangrijk signaal. ‘Veel landen zijn nog altijd bang om te zeggen wie deze oorlog is gestart. Maar het ICC zegt: het kan ons niet schelen dat Rusland een zetel in de Veiligheidsraad heeft en over kernwapens beschikt. Poetin wordt verdacht van oorlogsmisdrijven en we vervolgen hem. Hij staat nu te boek als de grootste kindontvoerder van de wereld. Dat is niet zomaar een politiek statement, maar een feit’, zegt Matviichuk. Ze vervolgt: ‘Dit is een wereld waarin ik wil leven. De wereld waarin de macht van het recht geldt.’

Lees ook: Interviews met andere winnaars van de Nobelprijs voor de Vrede

Stilstaan bij geluk

Matviichuk ijvert ook voor een apart internationaal tribunaal voor het misdrijf ‘agressie’ – het voeren van een illegale aanvalsoorlog. Het strafhof kan het Russische regime hier wegens gebrek aan rechtsmacht niet voor aanklagen. ‘Het is belangrijk voor vrede in het algemeen dat we de leiders die zulke aanvalsoorlogen starten, voor dit misdrijf kunnen vervolgen.’

Lang werd de stem van de mensenrechten niet gehoord. ‘Politici bleven handen schudden met Poetin. Ze legden een gaspijpleiding aan. De wereld knipperde nauwelijks met de ogen toen de Krim werd geannexeerd. Het wegkijken heeft ertoe geleid dat Rusland deze grote oorlog ontketende’, stelt Matviichuk. Ze vervolgt: ‘De Nobelprijs maakt onze stemmen hoorbaar.’ Ze vertelt regeringen dat ze hun besluiten niet alleen op economische en geopolitieke belangen moeten baseren, maar juist op mensenrechten. ‘Want als je het niet doet, wacht uiteindelijk de catastrofe.’ Toch is ze somber over de toekomst. ‘We weten niet hoe historici deze periode later zullen benoemen. Maar mogelijk staan we aan het begin van de volgende wereldoorlog.’

Intussen strijden Oekraïners voor hun land en idealen. ‘Als je enquêtes bekijkt, staat vrijheid bij ons als waarde altijd op de eerste plaats’, zegt Matviichuk. Met lede ogen ziet ze aan hoe de 20 procent van de wereldbevolking die leeft in democratieën, nauwelijks stilstaat bij dat grote geluk. ‘De huidige generaties erfden deze vrijheid van hun ouders en hoefden er zelf niet voor te vechten. Ze werden consumenten van democratie en zien vrijheid als het recht om te kunnen kiezen tussen verschillende soorten kaas in de supermarkt. Het is steeds meer om hun eigen comfort gaan draaien’, constateert ze. ‘Maar als je je niet blijft inzetten voor vrijheid en democratie, zullen deze eroderen en leg je de last op de schouders van je kinderen.’

Lippenstift als vorm van verzet

Ze kan zich voorstellen dat het ‘merkwaardig’ overkomt dat uitgerekend zij pleit voor meer wapens, beaamt ze met een glimlach. ‘Oekraïne heeft het recht op zelfverdediging. Het is alleen heel moeilijk om dit recht met blote handen te verwezenlijken. Als iemand mij vraagt hoe deze Russische terreur onmiddellijk kan worden gestopt, is er voor mij echter geen ander antwoord mogelijk dan: geef Oekraïne wapens’, zegt ze.

De Russische oorlog heeft tienduizenden Oekraïense burgers en soldaten gedood. Mensen worden gemarteld en onderdrukt. Huizen en infrastructuur zijn verwoest. Ook Matviichuk verloor mensen. ‘In mijn bubbel van maatschappelijke organisaties kozen velen voor het leger’, zegt ze.

Hoe houden Oekraïners het vol? ‘Je begint de meest simpele dingen te waarderen. Het omhelzen van de mensen van wie je houdt. Vrienden ontmoeten. Dingen die je in het gewone bestaan voor lief neemt, want elk moment kan alles verwoest worden.’ Doorgaan met leven is een vorm van verzet. ‘We weigeren om ons het vermogen te genieten, af te laten nemen.’ Ze verwijst naar vrouwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in bezet Europa rode lippenstift bleven opdoen. ‘Het was een manier van verzet om te proberen controle over het leven te houden.’

‘Ik kan me nu niet permitteren om mijn werk stil te leggen. Daarom sluit ik een deel van mijn hart’

Onderweg naar Den Haag las Matviichuk een artikel van de Oekraïense professor neurobiologie Viktor Komarenko, die nu legerpsycholoog is en een centrum heeft opgezet voor mentale hulp aan soldaten. ‘We hebben een leger met veel burgers. De meeste militairen waren gisteren nog kappers, designers, IT-specialisten, die hebben besloten om ons land, onze vrijheid en democratie te verdedigen. Vechten is echter een schokkende realiteit voor velen.’ Ze pakt haar telefoon om het juiste woord te vinden. ‘Hij schreef dat het bij het omgaan met de situatie niet alleen gaat om vast te houden aan wat we hadden, maar vooral om ons aan te passen aan deze nieuwe normaliteit, die totaal niet normaal is. En ons vermogen om liefde en geluk te ervaren, niet te verliezen.’

Hoe gaat ze zelf om met verlies? ‘Ik ben niet zo’n goed voorbeeld. Een deel van mij is bevroren. Ik kan me nu niet de luxe permitteren om mijn werk stil te leggen. Daarom sluit ik een deel van mijn hart. De mensen die ik ben kwijtgeraakt, zouden niet willen dat ik alleen maar huil en rouw. Ze zouden willen dat ik doorga’, zegt ze, terwijl haar stem stokt. ‘Als ik tijd heb om te rouwen, keer ik terug naar het bevroren deel van mijn ziel.’