Lagos/Kaduna (Nigeria) – Dit verhaal begint met een quote van Jean-François van Boxmeer, topman van Heineken, ruim een jaar geleden in Het Financieele Dagblad (FD). ‘MeToo is een westers fenomeen’, antwoordde hij op een vraag over het schandaal rondom de zogenoemde promotiemeisjes in Afrika.

Het trok onmiddellijk mijn aandacht, aangezien ik deze zaak zelf onthulde in het boek Bier voor Afrika. Daarin staat hoe de bierbrouwer verspreid over het continent duizenden jonge vrouwen inzet om de verkoop van eigen merken te stimuleren in bars en clubs, waarbij ze vaak slachtoffer worden van seksueel misbruik, in de prostitutie belanden of onder druk staan om seks te hebben met superieuren. Veel vrouwen voelden zich ongemakkelijk in de korte, strakke jurken die ze moesten dragen. Van Boxmeer in het FD: ‘Moeten ze dan in een aardappelzak rondlopen?’

Heineken, dat volgens de laatst beschikbare cijfers bijna 50 procent meer winst boekt in Afrika dan het wereldwijde gemiddelde, claimt de uniforms inmiddels te hebben aangepast en wast zijn handen verder in onschuld. ‘Wij zijn niet verantwoordelijk voor een klant die een bierpromotor ongepast behandelt, dat kunnen we niet allemaal controleren’, zei de topman, die zelf als expat-directeur in Congo een naar eigen zeggen ‘consensuele liefdesrelatie’ onderhield met een promotievrouw. Het beroep is volgens hem niet meer van deze tijd in West-Europa, maar in Afrika blijkbaar wel. Van Boxmeer spreekt in het FD-interview van ‘culturele verschillen’.

Een op drie jongeren

Is #MeToo inderdaad een westers fenomeen? In Nigeria, dat met ruim 200 miljoen mensen het grootste inwonertal van Afrika heeft, blijkt het tegendeel waar. Het land kent steeds meer slachtoffers die zich durven uit te spreken en zich gesteund weten door organisaties en activisten.

De omvang van het probleem is enorm: naar schatting 80 procent van de Nigeriaanse vrouwen krijgt te maken met seksuele intimidatie. Volgens Unicef is een op de vier meisjes onder de 18 slachtoffer van seksueel geweld, en volgens een ander onderzoek is zelfs een op de drie vrouwen onder de 25 slachtoffer van seksueel geweld. Weinig kinderen krijgen hulp en vrouwen doen zelden aangifte.

Al in 2014, drie jaar voor de lancering van #MeToo, richtte een groep jonge vrouwen Stand To End Rape Initiative (STER) op, een organisatie die slachtoffers van seksueel geweld psychische en medische hulp biedt en bewustzijn probeert te creëren.

‘Er is hier weinig kennis’, zegt woordvoerster Wuraola Abulatan in Lagos, de grootste stad van Nigeria. Ze zit tijdens haar lunchpauze in een filiaal van Sweet Sensation, een fastfoodketen waar de middenklasse in de koelte van de airco een bord jollof-rijst eet of een meat pie. ‘Op school of thuis krijg je geen seksuele opvoeding, hooguit een beetje biologie’, zegt ze. ‘Je leert niets over omgangsvormen of over je rechten. Wat je vooral krijgt ingeprent is: draag fatsoenlijke kleren, daag mannen niet uit.’

Diploma? Seks of betalen

Ze vertelt dat seks door veel Nigerianen wordt gezien als betaalmiddel, wat vooral het gevolg is van armoede en een patriarchale cultuur. ‘Voor een baan, promotie, of een goed cijfer op school. In binnenlandse vluchtelingenkampen komt het voor dat vrouwen pas eten krijgen in ruil voor seks. Het is onze taak de norm te veranderen.’

Dat seks in Nigeria vaak wordt gezien als betaalmiddel blijkt ook uit verschillende studies. Na een uitzending van de BBC in oktober waaruit bleek dat prominente Nigeriaanse hoogleraren studenten seksueel misbruikten, ontstond er in de media en online grote ophef, onder meer met de hashtag #sexforgrades.

‘We zullen deze markt boycotten zolang jullie ons lastigvallen.’

Abulatan praat zelf zonder gêne over deze gevoelige onderwerpen, ook als het haar eigen verleden betreft. Ze was 6 toen ze voor het eerst misbruikt werd door haar buurman, die een eetstalletje had. Terwijl de klanten buiten zaten, moest zij binnen haar onderbroek uittrekken en werd ze onzedelijk betast. Op haar 17e gaf een docent haar de keuze: wilde ze het diploma, dan moest ze of seks met hem hebben of 30 duizend naira aan steekpenningen betalen, destijds ongeveer 150 euro. ‘Mijn ouders zijn arm, dat was onbetaalbaar.’ Ze besloot een andere studie te volgen.

Toen ze op haar 20e zoende met haar vriend, wilde hij verder gaan. Zij niet. ‘Hij zei dat het geen echte seks is als je het snel doet. Ik liet hem begaan. Het deed heel veel pijn. In films zijn verkrachters enge lieden in donkere stegen. Ik besefte pas veel later dat ik ook ben verkracht.’

Abulatan hekelt de hypocrisie in Nigeria. ‘Als een dief op heterdaad betrapt wordt, is de kans groot dat de menigte hem lyncht, terwijl verkrachters bijna altijd vrijuit gaan. Seksueel geweld wordt simpelweg niet als misdrijf gezien.’

Volgens de mensenrechtenadvocaat Evans Ufeli zijn er in de rechtsgeschiedenis van Nigeria tot 2015 in totaal niet meer dan achttien mannen veroordeeld wegens verkrachting. De wil om verkrachtingszaken serieus te nemen ontbreekt volgens hem bij de regering en justitie.

Steun van echtgenoot

Mede dankzij de inspanningen van STER is het beeld over verkrachting langzamerhand aan het veranderen. Nigeria is al maanden in de ban van de zaak van Busola Dakolo, een succesvolle fotograaf die een steenrijke priester, Biodun Fatoyinbo (bijnaam: ‘the Gucci Pastor’), ervan beschuldigt haar tot twee keer toe te hebben verkracht toen ze een tiener was. Het maakt op veel mensen indruk dat ze wordt gesteund door haar echtgenoot, een beroemde zanger.

‘In Nigeria zijn de wetgevers mannen. Zij beslissen over vrouwen’

De geestelijke, die predikt in een megakerk in de hoofdstad Abuja en ruim 400 duizend volgers heeft op Instagram, zag zich afgelopen zomer genoodzaakt zijn werk neer te leggen. Een overkoepelende kerkelijke organisatie kondigde een grondig onderzoek aan, maar liet de zaak vallen toen Fatoyinbo weigerde zich te laten verhoren. Bij zijn kerk vonden demonstraties plaats. ‘Gij zult niet verkrachten.’ De priester besloot in het tegenoffensief te gaan, eiste een schadevergoeding van 125 duizend euro en nam weer plaats achter de kansel. Dakolo werd overstelpt door dreigtelefoontjes en online verwensingen. De zaak kan zich ook tegen haar keren, maar in elk geval is de bespreekbaarheid van het onderwerp toegenomen.

Verkoopstrategie op de markt

Dat blijkt ook op het Aké Arts & Book Festival, een toonaangevend cultureel evenement met enkele honderden aanwezigen in Lagos, waar #MeToo centraal staat in meerdere panels. Zo vertelt Damilola Marcus over haar initiatief Market March, een protestmars die ze organiseerde op de markt van Yaba, een van de grootste van Lagos. ‘Markten zijn verschrikkelijk’, vertelt ze na afloop van haar panel. ‘Je wordt overal betast en lastiggevallen.’ De daders zijn meestal kooplui, wier wangedrag tegen het einde van de middag toeneemt. ‘Dan worden ze wanhopig omdat ze te weinig hebben verkocht. Het is een verkoopstrategie. Ze willen de aandacht van vrouwen trekken door hen te betasten en gaan net zolang door totdat ze iets kopen. In veel gevallen lukt dat ook. Ze komen er makkelijk mee weg. Boys will be boys, klinkt het dan.’ Met gele spandoeken trokken Marcus en haar medestanders over de markt: ‘Raak ons niet aan’, ‘Dwing ons niet met geweld tot aankopen’, ‘We zullen deze markt boycotten zolang jullie ons lastigvallen.’

Op het hoofdpodium van het Aké Festival wordt het publiek opgezweept door Mona Eltahawy, de Egyptisch-Amerikaanse auteur van The seven necessary sins for women and girls. Ze heeft felrood haar en begint en eindigt haar sessie met een luide oproep: ‘Fuck the patriarchy!’ Een deel van het publiek is nog wat onwennig maar velen scanderen luidkeels mee.

Eltahawy wordt geïnterviewd door Fakhrriyya Hashim, een Twitter-activiste uit Abuja. Tijdens een ontbijt vertelt Hashim verontwaardigd over een reeks razzia’s dit jaar in Abuja, waarbij willekeurige vrouwen werden gearresteerd omdat ze sekswerkers zouden zijn. De verantwoordelijke politie-eenheid is volgens Hashim dezelfde die huiselijk geweld moet aanpakken. En wat te denken van de senator die iets wilde aanschaffen in een seksshop, ook in Abuja, ruzie kreeg met de verkoopster en enkele rake klappen uitdeelde, zoals de beveiligingscamera vastlegde? Hashim: ‘Volgens de publieke opinie was uiteindelijk niet het geweld tegen de vrouw het grootste schandaal, maar het feit dat die senator een seksshop bezoekt.’

Speciale rechtszalen

Toch verandert er langzaam iets. In de stad Jos, waar bijna een miljoen mensen wonen, werd dit jaar een politie-eenheid opgericht die zich inzet tegen seksueel geweld. In de hoofdstad Abuja gingen honderden vrouwen in mei de straat op om te protesteren tegen seksuele intimidatie door de politie. Ook nam de regering in 2015 een nieuwe wet aan die het begrip verkrachting verruimt en strenger straft, wat in sommige staten – Nigeria is een federatie – zijn vruchten afwerpt. Lagos State heeft sinds ruim een jaar speciale rechtszalen voor zedendelinquenten, waar zaken versneld worden afgehandeld. Ook hebben Lagos en een nabijgelegen kleinere staat inmiddels registers met veroordeelde zedendelinquenten – volgens lokale berichtgeving gaat het om zeker honderdveertig personen.

Belangrijke hindernis is wel dat elke staat zelf mag bepalen of hij de wet implementeert. Vooral de noordelijke, islamitische staten weigeren dat. Ze beschouwen het islamitisch recht, de sharia, als voornaamste juridische kader en daarin is verkrachting binnen het huwelijk niet strafbaar. Er geldt ook geen minimumleeftijd om te trouwen, waardoor meisjes soms al op hun 10e worden uitgehuwelijkt. Hoewel uit onderzoek blijkt dat het aantal kindhuwelijken de laatste twee decennia afneemt, heeft Nigeria met meer dan 23 miljoen kinderen en vrouwen die als kind zijn getrouwd, het grootste aantal kindbruiden in heel Afrika. Daarnaast blijkt uit cijfers van Unicef dat ongeveer een op de vier vrouwen en meisjes in Nigeria is besneden of te maken heeft gehad met genitale verminking.

‘Als een dief op heterdaad betrapt wordt, is de kans groot dat de menigte hem lyncht, terwijl verkrachters bijna altijd vrijuit gaan’

‘Het christelijke zuiden is op zedengebied conservatief, het islamitische noorden is ultraconservatief’, zegt Hashim, die dit jaar #ArewaMeToo lanceerde op Twitter. Arewa betekent ‘het noorden’ in Hausa, de taal die daar het meest wordt gesproken.

De noordelijke stad Kaduna is sinds kort makkelijk bereikbaar vanuit Abuja door een Chinese spoorverbinding. Moderne treinen suizen met dik honderd kilometer per uur door het groene landschap met rijstplantages en bananenbomen.

3 procent is vrouw

‘De wereld verandert, we leven hier niet in volledig isolement’, zegt Hafsat Baba, commissaris van welzijn en sociale ontwikkeling in de staat Kaduna. Ze ziet het bewustzijn rondom seksueel geweld, ook in het noorden, langzaam toenemen. Maar er is nog een lange weg te gaan: ‘Wetgevers zijn in dit land mannen. Zij beslissen over vrouwen.’ In het Huis van Afgevaardigden, de belangrijkste kamer van het parlement, is slechts 3 procent vrouw, in de Senaat 7 procent. Zelf probeerde ze twee keer, vergeefs, een parlementszetel te veroveren. ‘Mijn eigen gedelegeerden stonden zelfs niet volledig achter me. Campagnefinanciering is grotendeels afhankelijk van religieuze organisaties, maar die geven geen geld aan vrouwen. Geen van de 36 staten is ooit door een vrouwelijke gouverneur bestuurd en ook in de staatsparlementen zijn vrouwen zo goed als afwezig.

‘Onze wetten bieden onvoldoende bescherming en blijkbaar maakt de buitenwereld daar dankbaar gebruik van.’

In Habil Café, een theesalon, vertelt schrijfster Maryam Awaisu over haar hardhandige arrestatie door zes politiemannen op haar werk. Aanleiding was haar steunbetuiging aan een groep vrouwen die claimen te zijn verkracht door een hoge ambtenaar op het ministerie van Financiën, Musadiq Aruwa. Hij verloor zijn baan na de beschuldigingen. Na enkele uren in detentie werd Awaisu vrijgelaten, mede doordat Amnesty International alarm had geslagen. ‘Onderweg naar Abuja bleven ze maar zeggen dat ik dood zou gaan’, zegt Awaisu, met hoofddoek en opvallende ring door haar neusgaten. ‘Ze geloofden niet dat Musadiq een verkrachter is en zeiden dat ik hoe dan ook het kwaad was, ook als zij ongelijk hadden.’

Kijk naar jezelf

Is #MeToo een westers fenomeen, zoals de topman van Heineken zegt, en zoals in Afrika zelf vaak wordt verkondigd? Awaisu is eraan gewend geraakt te horen dat seksueel geweld en onderdanigheid onderdeel zouden zijn van ‘haar cultuur’. ‘Maar ik ben ook deel van onze cultuur en culturen veranderen.’

Abulatan van Stand to End Rape vindt de uitspraak van de topman zeer teleurstellend. ‘Ze kijken op ons neer. Onze wetten bieden onvoldoende bescherming en blijkbaar maakt de buitenwereld daar dankbaar gebruik van.’

Twitter-activiste Hashim: ‘Het is onvoorstelbaar dat ze de Afrikaanse cultuur als excuus gebruiken voor hun eigen wanpraktijken. Er vindt zoveel seksueel geweld plaats in het bedrijfsleven, met personeelsdirecteuren die vrouwen dwingen tot seks als ze een baan willen. Kijk eerst eens naar jezelf.’

‘Ridicuul’, vindt Marcus, de initiatiefneemster van het marktprotest. ‘Ik denk dat het hoort bij de uitwassen van het kapitalisme. Onethisch gedrag is acceptabel als je er meer door verkoopt. Heineken verdient veel geld door die promotiemeisjes, maar laat tegelijkertijd een fundamentele minachting ten opzichte van vrouwen zien. Als je vrouwen in Nigeria niet respecteert, doe je dat elders ook niet.’

 Volg Wordt Vervolgd ook op Twitter.