Mohamedou Ould Slahi (51) staat erop om het gesprek in het Nederlands te voeren. Hij is sinds december 2021 in Nederland en spreekt, langzaam en zoekend, in volzinnen. De Mauritaniër heeft zich de taal snel eigen gemaakt, net zoals toen hij Engels leerde tijdens zijn gevangenschap in het Amerikaanse detentiecentrum Guantánamo Bay op Cuba – daar leerde hij de taal door gesprekken met medegevangenen, en met bewakers. Hij zat dan wel gevangen, zal hij later zeggen, maar een officiële aanklacht was er nooit. Wel werd hij beschouwd als een van de mensen achter de aanslagen van 11 september 2001.

Slahi glimlacht, maakt grapjes, zegt verheugd te zijn dat hij in Nederland is en bedankt mensen en organisaties (‘zonder Amnesty had ik dit gesprek niet kunnen voeren’). Amnesty International publiceerde regelmatig over Slahi, en in Nederland werd een schrijfactie voor hem georganiseerd. Ondanks Slahi’s opgewektheid is soms te zien dat het spreken hem zwaar valt – het gevolg van de traumatische gebeurtenissen, van de martelingen, in Guantánamo.

Ondanks die vreselijke ervaringen zal hij tijdens het gesprek een pleidooi houden voor de waarde van vergeven. ‘En vergeven betekent voor mij veel meer dan práten over het belang van vergeven.’

Slahi, die in Groningen woont, doet het gesprek het liefst via Zoom. Ik heb net corona gehad en mag alweer mensen ontmoeten, maar Slahi sluit liever elk risico uit. Een besmetting zou ertoe kunnen leiden dat het Noord Nederlands Toneel (NNT), waar hij nu voor werkt, een tijd niet kan spelen. Slahi is in Nederland als artist in residence, op uitnodiging van het NNT en debat- en cultuurcentrum De Balie in Amsterdam. Het afgelopen jaar bracht het NNT Freedom op de planken, een dansvoorstelling gebaseerd op het verhaal van Slahi, zijn ervaringen in Guantánamo, en ook bedacht door hem.

Op dit moment werkt hij aan een nieuw project: Op hoop van zegen. De parellellen tussen het stuk en het leven van vluchtelingen zijn duidelijk, denk alleen maar aan de angst dat mensen zullen omkomen tijdens een, als onvermijdelijk ervaren, tocht over zee. ‘Dat stuk spreekt me aan omdat het een klassiek Nederlands toneelstuk is, van Herman Heijermans. Ik nodig daarvoor Nederlandse vluchtelingen uit om hun verhaal aan mij te vertellen. Die verhalen neem ik op in het framework van het toneelstuk van Heijermans. Zo verbind ik de verhalen van vluchtelingen in Nederland met een typisch Nederlands verhaal. Op die manier draagt kunst ook bij aan integratie. En het vertellen van die verhalen is ook een manier voor vluchtelingen om hun problemen te verwerken.’

Speelt uw eigen verhaal daar ook nog een rol in?

‘Nee, ik wilde deze keer niet mijn verhaal vertellen. Ik wil nu dat anderen hun verhalen delen. Maar het gaat wel over een onderwerp dat voor mij van het allergrootse belang is: hoop. Zonder hoop ben ik er niet. Hoop is mijn brandstof, mijn benzine.’ Lachend: ‘Ik ben hier nu, ik voer dit gesprek, omdat ik hoop dat het morgen beter gaat.’

Slahi heeft zijn verhaal al verteld en opgeschreven tijdens zijn gevangenschap. Het zou als boek gepubliceerd worden onder de titel Guantánamo Diary, dat verscheen toen hij nog gevangenzat, in 2015. Jaren later, in 2021, werd een film gebaseerd op het boek: The Mauritanian. Zijn boek is een gedetailleerd verslag van zijn ervaringen, helder en precies verwoord, met empathie voor medegevangenen en ook voor de bewakers, en met oog voor de soms absurdistische en lachwekkende gebeurtenissen.

Slahi zat veertien jaar in ­Guantánamo Bay, vanaf 2002. Zonder aanklacht, zonder proces. De hoofdaanklager van de militaire commissie van Guantánamo vergeleek hem met Forrest Gump: waar belangrijke gebeurtenissen waren in de geschiedenis van Al Qaida en terrorisme was Slahi ergens op de achtergrond aanwezig. Zo had Slahi getraind in een Al Qaida-kamp in Afghanistan. De bedoeling was om er te strijden tegen het regime in Afghanistan, waar Rusland op dat moment een grote invloed had. Destijds steunden de VS die strijd van Al Qaida nog. Slahi keerde snel terug toen hij zag hoe de strijd juist tot vernietiging van het land leidde. Verder had hij contact met een neef die enige tijd de spiritueel leidsman van Osama bin Laden was – overigens nam die neef later afstand van Bin Laden en werd hij van verdenking vrijgesproken door de VS. En dan was er nog de moskee die hij bezocht in Canada, waar hij enige tijd woonde. Een lid van de moskee werd opgepakt in de VS; hij had explosieven bij zich om het vliegveld van Los Angeles op te blazen.

Het waren dit soort gebeurtenissen waardoor Slahi een paar weken na de aanslag van 11 september werd opgepakt in Mauritanië, waar hij weer woonde na zijn verblijf in Canada. Wat ook tegen hem sprak was zijn opleiding. Net als de kapers had hij een technische achtergrond; hij was opgeleid als elektrotechnicus. Via Jordanië en Afghanistan verdween hij in Guantánamo.

Daar zal hij jarenlang verblijven en wordt hij onderworpen aan het – eufemistisch genoemde – ‘speciale maatregelen’-regime. Het is een martelregime waarvan Donald Rumsfeld, destijds Amerikaans minister van Defensie, op de hoogte was. Wat volgt zijn eenzame opsluiting, aanranding, een koude-regime en meer. Op een dag wordt hij onverwacht en op brute wijze, geblinddoekt, weggevoerd uit Guantánamo. Hij moet zout water drinken, wordt voortdurend geslagen.

Hij weet zeker dat hij gaat sterven, maar wat hem kracht geeft is zijn vaak onbedwingbare drang om te schrijven. Als hij geen papier heeft, schrijft hij met zijn vinger woorden op zijn lichaam. Soms doet hij het onwillekeurig, tijdens een verhoor, wat zijn ondervragers gek maakt. En hoewel hij bijgestaan wordt door een advocaat, en een rechtvaardig proces en vrijlating wenst, is zijn drang om zijn boek gepubliceerd te krijgen groter dan zijn drang om bevrijd te worden. Hij is iemand, zegt hij, die gelooft in boeken en in de mensen die ze lezen. ‘Wat is beter dan wanneer de mensheid op die manier mijn jury wordt?’

Als hij nog in Guantánamo zit, ziet hij een tv-uitzending over het boek. Nu hij zijn verhaal kan vertellen, geeft hem dat zijn verloren menselijke waardigheid terug. Het geeft hem de indruk, zegt hij, vrij te zijn in de gevangenis. Pas op 17 oktober 2016 wordt hij echt vrijgelaten.

Waarom bent u zo gemarteld? De Amerikaanse overheid wist dat ze niets kon met een bekentenis die door marteling was verkregen.

‘Het kwam doordat Amerika een land in oorlog was. Oorlog maakt mensen slecht. Er is niets islamitisch aan geweld, niets christelijks, niets boeddhistisch. Oorlog verdeelt de wereld in een goed kamp en een kwaad kamp, we zien geen mensen meer. En ik belandde – als moslim – in het verkeerde kamp.’

De situatie in Guantánamo kwam over als een nachtmerrie waaraan geen ontsnappen mogelijk is. Kun je je als individu nog verzetten?

‘Ik heb mijn verhaal verteld, dat was belangrijk. Maar net zo belangrijk is om te vergeven, ook de mensen die me hebben ondervraagd en gemarteld. Dat is het enige wat ik kan, ik ben niet van de politie, ik ben geen overheid. Dat is mijn enige wapen.’

Hoe werkt dat, vergeving als wapen?

‘Heel belangrijk om te weten is dat vergeving niet is bedoeld voor de mensen die de slechte dingen hebben gedaan. Vergeving is voor jou, als slachtoffer. Als ik niet kan vergeven, blijf ik een slaaf van degene die mij heeft vernederd. Vergeving is vrijheid. Ik hoef niet meer aan slechte dingen te denken, ik heb een plek in mijn hoofd vrijgemaakt, ik heb mijn haat gedelete, weggegooid. Ik houd van dit gezegde: “Wanneer je niet vergeeft denk je dat de ander gaat sterven, terwijl jij het zelf bent die het gif drinkt.”’

Vergeven is verder belangrijk om de democratie in stand te houden, zegt Slahi. ‘De democratie beschermt mij, maar ik moet de democratie ook beschermen.’ Amerika is sterk verdeeld, wat alleen nog maar is versterkt door Trump. We vergeten dat de democratie kwetsbaar is, zegt Slahi, die in het gesprek meermaals zal verwijzen naar de Nederlandse geschiedenis. Hij somt de historische data op: 10 mei 1940, Duitsland valt Nederland binnen. Wilhelmina wijkt uit naar Londen. ‘En Nederland veranderde in een paar dagen tijd van een democratie in een dictatuur. Vergeven helpt om je te verzoenen met het verleden en met mensen die zich als jouw tegenstander beschouwen.’

‘Slahi was als een soort Forrest Gump stomtoevallig op de achtergrond aanwezig bij alle gebeurtenissen in de geschiedenis  van Al Qaida en terrorisme’ 

Maar is het voor Slahi wel mogelijk om te vergeven nu hem zulke vreselijke dingen zijn aangedaan? En is het ook niet extra moeilijk omdat hij nog steeds moet leven met de gevolgen van de gevangenschap en de marteling? Soms is het alsof hij nog in Guantánamo is, en kan hij niet eten, slapen en drinken. Slahi: ‘Ik denk dat we alleen kunnen zien wat echt voor ons telt als we aan het sterven zijn. En ik heb de dood in de ogen gezien, niet een keer maar vele malen. Toen ik aan het doodgaan was, zag ik dat vergeving en verzoening voor mij het allerbelangrijkst zijn. En vrede en veiligheid ook.’

‘Ik zag toen trouwens nog een paar dingen heel helder: ik heb er geen spijt van dat ik geen geld of groot huis heb, of dat ik nooit iets begonnen ben met de mooie meisjes die ik heb ontmoet. Waar ik wel spijt van heb is dat ik niet aardig genoeg ben geweest voor mijn moeder, die helaas is overleden toen ik gevangenzat. Ik heb toen besloten dat ik alleen maar aardig wil zijn voor mensen, dat ik iedereen vrede en het goede toewens.’

Er zijn mensen die zich in een vergelijkbare situatie laten leiden door wraakgevoelens.

‘Ik sprak hier in Nederland met vluchtelingen uit Syrië, ik had ze mijn verhaal verteld. Een jongen vertelde me toen dat hij Assad nooit zou vergeven omdat die zijn vader heeft gedood. Ik heb toen meteen gezegd dat ik dat begrijp. Maar zelf kies ik voor vergeving, omdat het voor mij werkt en voor mij beter is.

En voor mij betekent vergeven meer dan zeggen dat je vergeeft, meer dan praten. Zo heb ik mijn voormalige bewaker Steve Wood uitgenodigd om naar Mauritanië te komen, hij heeft me daar opgezocht en we hebben gepraat. Dat is vergeving. Zo hoop ik ook andere mensen te inspireren om te vergeven.’

Sommige mensen zeggen weleens: het is mijn plicht om niet te vergeven, alleen door de daders niet te vergeven kun je de slachtoffers eren.

‘Ik ga er niet van uit dat andere mensen net zo in het leven staan als ik. Alles is relatief. Mijn mening is het product van mijn ervaringen, jouw mening is het product van jouw ervaringen. Ik houd van een gezegde, van de Franse filosoof Montaigne: ‘Ik geef geen onderwijs, ik vertel alleen mijn verhaal.’

Gevangenenkamp Guantánamo Bay, dat enkele maanden na de aanslagen van 11 september 2001 door de VS in Cuba werd opgezet, is nog steeds niet gesloten. Wel worden er incidenteel gevangenen vrijgelaten. Op dit moment zitten er nog 35 mensen vast in Guantánamo.