Moet Nederland een constitutioneel hof krijgen?

Nederland is het enige land in Europa waar nieuwe wetten niet door de rechter aan de Grondwet worden getoetst. Om misstanden zoals het Toeslagenschandaal te voorkomen wil NSC, de partij van Pieter Omtzigt, dat Nederland een constitutioneel hof krijgt. Is dat een goed idee?   

VOOR: Barbara Oomen (54) 

Uitpak van wetten onbekend  

‘We weten nooit hoe wetten uitpakken, en of die tegen de Grondwet ingaan. Dat kan alleen achteraf getoetst worden, bijvoorbeeld door een constitutioneel hof. Zo dachten we dat de decentralisatie van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) een goed idee was, maar nu blijkt dat het zoveel uitmaakt in welke gemeente je woont voor welke zorg je krijgt. Dat is niet alleen onrechtvaardig, maar is mogelijk tegenstrijdig met artikel 1 van de Grondwet. Ook tijdens de coronaperiode werd allerlei wetgeving doorgevoerd waarbij het leek alsof de Grondwet niet bestond, bijvoorbeeld bij het verbieden van bezoek in verpleeghuizen.’ 

Verlept kasplantje

‘Een constitutioneel hof kan de Grondwet levend houden, en echt toepassen op concrete zaken die spelen. Omdat we onze wetten wel aan internationale verdragen mogen toetsen, maar niet aan onze eigen Grondwet, is die eigenlijk verworden tot een verlept kasplantje dat nauwelijks gebruikt wordt in de rechtspraktijk. Een apart constitutioneel hof zou heel zichtbaar de waarden van de Grondwet kunnen uitdragen.’   

Constitutioneel bewustzijn

‘Dat kan ook het constitutionele bewustzijn vergroten. Uit onderzoek dat ik deed met een collega blijkt dat we dol zijn op onze Grondwet, het belangrijk vinden, maar geen benul hebben van wat erin staat. Dat geldt zowel voor de politiek als het bredere publiek.’ 

Stok achter de deur

‘Tot slot kan een constitutioneel hof ook een stok achter de deur zijn voor de wetgever (de Eerste en de Tweede Kamer, red.) om de wetten bij voorbaat al beter te toetsen aan de Grondwet. Ook om beter naar de Raad van State te luisteren, wat niet altijd gebeurt. Zo’n hof geeft feitelijk de kaders waarbinnen we de rechtsstaat vormgeven, zoals de lijnen op een voetbalveld. Een constitutioneel hof hoort gewoon bij een volwassen democratische rechtsstaat. We vragen ook aan landen die toetreden tot de Europese Unie, om een dergelijk hof op te zetten. Het is de hoogste tijd. Dat zei Thorbecke eigenlijk al in 1848.’ 

TEGEN: Bart Wernaart (40)  

Toeslagenaffaire

‘Ook in Nederland worden mensenrechten geschonden. Denk aan de Toeslagenaffaire of Groningen, maar ook aan asielkwesties. In Nederland mogen rechters wetten niet toetsen aan de Grondwet (toetsingsverbod, red.), maar wel aan internationale verdragen. Door deze tegenstrijdigheid is een rechtscultuur ontstaan waarin rechters heel terughoudend zijn in enige vorm van toetsing. Bij de Toeslagenaffaire liet de Raad van State zich bijvoorbeeld heel duidelijk leiden door onze bestuurlijke overheid. Maar ook internationaal tekenen we geen mensenrechtenverdragen om de situatie in Nederland te verbeteren. We willen vooral invloed uitoefenen in de geopolitieke sfeer.’ 

Holistische rechters

‘Dat probleem van tegenstrijdigheid los je niet op met een constitutioneel hof. Dat orgaan zou niet veel meer doen dan wat bijvoorbeeld een Hoge Raad kan. Veel grond­rechtelijke kwesties gaan niet alleen over mensenrechten, maar ook over aanpalende zaken zoals belastingrecht. Iedere rechter zou constitutioneel moeten kunnen toetsen. We hebben generieke rechters nodig, die breed verstand hebben van het recht.’ 

Federatie 

‘Een constitutioneel hof is vaak effectief in een federatie, zoals België, dat drie hoogste wetgevers heeft. Die zijn alle drie even machtig maar mogen niks van elkaar vinden. Dat kan leiden tot bevoegdheidsconflicten. Dan is de behoefte aan een scheidsrechter zoals een constitutioneel hof veel groter dan in Nederland, dat maar één hoogste wetgever kent.’ 

Onhandig compromis

‘In de praktijk is het onduidelijk wie het laatste woord heeft over grondrechten: de wetgever of de rechter? Dat moet opgelost worden door simpelweg het toetsingsverbod te schrappen zodat onze rechter daadwerkelijk kan toetsen aan de Grondwet. Een constitutioneel hof is vaak een onhandig compromis, waarbij de helft van rechters uit gekozen politici bestaat. Dat zijn geen beroepsrechters, wat niet bijdraagt aan de onafhankelijkheid. Dat is zorgelijk. In de Verenigde Staten worden rechters heel politiek beladen aangesteld. Dat heeft dan invloed op uitspraken over bijvoorbeeld abortusrecht.’