Het migratiedebat is compleet van de realiteit losgezongen, begint migratiewetenschapper Hein de Haas (54) aan zijn tafel in de Amsterdamse wijk IJburg. ‘Het debat is zo gepolariseerd dat er geen enkele ruimte is voor nuance. Het gaat vaak alleen nog maar over de vraag: ben je voor of tegen migratie? Dat is onzinnig. Je vraagt toch ook niet: ben je voor of tegen de economie?’  

De Haas, hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Amsterdam, praat bedachtzaam maar fel, niet alsof hij vandaag ‘al acht uur over migratie heeft gepraat’. Hij ziet dat er aan de talkshowtafels en in kranten zelden wetenschappers aan het woord komen als het over migratie gaat. Enerzijds wordt zijn vakgebied ondergewaardeerd, denkt hij. Anderzijds moeten wetenschappers de hand in eigen boezem steken. ‘We hebben te weinig van ons laten horen.’  

Om daar verandering in te brengen, schreef De Haas, die al meer dan dertig jaar onderzoek doet naar migratie, het boek Hoe migratie echt werkt. In ruim vijfhonderd pagina’s ontkracht hij 22 mythen over migratie. Bijna iedereen krijgt ervan langs: politici (verdraaien de waarheid), media (nemen klakkeloos van alles over), ngo’s en internationale organisaties zoals de VN (blazen de cijfers op om meer fondsen te werven), andere wetenschappers (‘Ik doe als migratiewetenschapper toch ook geen klimaatvoorspellingen. Waarom andersom dan wel?’) en ga zo maar door.  

Asielquota

Zijn verhaal is niet links of rechts, en partij kiezen wil hij absoluut niet. Dat de Nederlandse vertaling van zijn boek eind september is verschenen, terwijl de verkiezingscampagnes in volle gang zijn, is toeval. ‘Wel een fijn toeval natuurlijk.’ 

De Haas: ‘Je hoort politici tijdens de campagne zeggen: we gaan de instroom stevig aanpakken, met asielquota et cetera. Om hardheid uit te stralen.’ Zo wil de BBB een quotum van 15 duizend asielzoekers, fors minder dan de 46 duizend asielzoekers die vorig jaar naar Nederland kwamen. NSC van Pieter Omtzigt wil het totale migratiesaldo (werk, asiel, studie) terugdringen naar 50 duizend per jaar, terwijl de PVV pleit voor een totale asielstop, de VVD de mogelijkheid wil hebben voor een tijdelijke asielstop en de SP pleit voor een tijdelijke stop op ‘economische migratie’. 

‘Je ziet dat politici van links tot rechts altijd heel erg op asiel focussen, terwijl we weten dat internationaal gezien maar ongeveer 10 procent van alle migranten vluchteling is. In Nederland misschien 10 tot 12 procent. Een asielquotum is helemaal niet uitvoerbaar, want we hebben ons te houden aan internationale verdragen. Bovendien hebben we 44 duizend kilometer Mediterraanse kustlijn. Het is een illusie om te denken dat je iedereen kunt tegenhouden als er een oorlog in of buiten Europa uitbreekt. Dat is nog nooit gelukt. Als je nu sterker gaat patrouilleren bij Lampedusa, zullen daar minder mensen de Middellandse Zee oversteken. Maar de route blijft verschuiven en het is onmogelijk om een muur om heel Europa te bouwen.’  

Een op te lossen probleem

We proberen al dertig jaar migratiedeals met landen buiten de EU te sluiten, maar die zijn – nog los van de ethische bezwaren – niet echt effectief gebleken, vertelt De Haas. Toch wordt met name de Turkijedeal (2016) vaak wel gezien als een goede oplossing. Maar waarom pakt niemand er eens een grafiekje bij? ‘De asielinstroom was al heel sterk afgenomen vóór de Turkijedeal en het afsluiten van de zogeheten Balkanroute.’ 

Afgelopen zomer viel het kabinet-Rutte IV omdat het niet lukte om afspraken te maken om de asielinstroom te beperken. Een jaar eerder moesten asielzoekers buiten slapen bij het aanmeldcentrum in Ter Apel, omdat er niet genoeg capaciteit was om de mensen op te vangen. In 2015 waren de aantallen vluchtelingen in Nederland hoog als gevolg van de oorlog in Syrië, maar in de jaren daarna namen de aantallen weer af, waarna het kabinet bezuinigde op de asielopvang. ‘De huidige problemen zijn dus het gevolg van beleid’, zegt De Haas. ‘Ik zie het als een op te lossen probleem. Het gaat niet om aantallen maar om politieke wil.’ 

Hij laat een grafiek zien van het aantal asielaanvragen door de jaren heen. ‘Kijk… De huidige aantallen zijn ongeveer vergelijkbaar met die van de jaren negentig, ten tijde van de Joegoslavië-oorlog. Het is geen stijgende trend, het gaat met pieken en dalen, en die realiteit moet eindelijk eens erkend worden. Want je kunt er alleen maar mee omgaan als je het asielsysteem zo inricht dat je een buffercapaciteit hebt. Dan voorkom je ook kapitaalvernietiging als je asielzoekerscentra sluit, die later weer opgezet moeten worden. En menselijke expertise die je kwijtraakt. De politiek struikelt “van asielcrisis naar asielcrisis”. Politici dragen keer op keer dezelfde oplossingen aan, die niet gewerkt hebben de afgelopen dertig jaar. En daarvan zeg ik: waarom denk je dat het nu dan wel werkt?’ 

Kleinschalige opvang

Ondertussen zorgen de lange wachttijden ‘voor heel veel leed’, gaat hij verder. ‘Ik denk dat je heel kritisch kunt zijn op de grootschalige opvang van het COA [Centraal Orgaan opvang asielzoekers, red.]. Die leidt vaak tot verzet. Kleinschalige opvang is iets duurder maar leidt tot een veel hogere sociale acceptatie. Als kleine groepen vluchtelingen zich vestigen in kleine gemeenschappen, gaat dat vaak juist opvallend goed.’ 

‘Het is niet zo dat het volk zich tegen migratie heeft gekeerd. De grote meerderheid vindt dat vluchtelingen opvang verdienen’

Daarmee komt hij meteen op een van de mythes in zijn boek: het is niet zo dat de publieke opinie zich tegen migratie heeft gekeerd. ‘De meeste mensen hebben gemengde opinies over migratie. De grote meerderheid vindt dat echte vluchtelingen opvang verdienen. Tegelijkertijd maken ze zich zorgen over de toestanden aan de Europese buitengrenzen en problemen in wijken waar veel arbeidsmigranten en asielzoekers wonen.’  

Nog een mythe: immigratie doet de criminaliteit stijgen. Nee, zegt De Haas. ‘Gewelddadige criminaliteit neemt af in bijna de hele westerse wereld. Daarnaast laten onderzoeken zien dat migranten gemiddeld gezien juist minder crimineel zijn. Dat komt doordat eerstegeneratiemigranten vaak mensen zijn die een nieuwe toekomst willen opbouwen. Er is zeker sprake van overrepresentatie van bepaalde groepen in criminaliteitsstatistieken, maar dit is naast etnische profilering vooral een verhaal van sommige leden van de tweede generatie die geen toekomstperspectieven hebben.’ 

Massamigratie

En dan hebben we de hardnekkigste mythe nog niet eens gehad: we leven in tijden van ongekende massamigratie. ‘Dat klopt niet’, zegt De Haas. ‘Ja, er zijn meer migranten, maar de bevolking is ook gegroeid. Ongeveer 3 procent van de wereldbevolking is internationaal migrant, en slechts 0,3 procent vluchteling of asielzoeker. Die cijfers zijn al decennialang redelijk stabiel. We zien dus géén explosieve toename van migratie.’

Lees ook: Tineke Strik: ‘De verantwoordelijkheid blijft vooral bij grenslanden liggen’ Interview 29 september 2021

De hoogleraar ziet dat ngo’s en internationale organisaties vaak niet zuiver omgaan met cijfers, waardoor het lijkt alsof de toename van vluchtelingen veel groter is dan die in werkelijkheid is. Zo publiceerde VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR cijfers over een toename van het aantal vluchtelingen tot wel 100 miljoen mensen in 2022. ‘Uit mijn onderzoek bleek dat de UNHCR de laatste jaren rond de 62 miljoen binnenlands ontheemden bij de 25 tot 30 miljoen vluchtelingen is gaan optellen en steeds meer landen meerekent. Maar dat is natuurlijk appels met peren vergelijken.’  

Daar komt bij dat er tegenwoordig stemmen opgaan om het VN-Vluchtelingenverdrag aan te passen of zelfs helemaal op te heffen. ‘Dat vind ik heel gevaarlijk. Het argument is dan dat er zo veel vluchtelingen zijn tegenwoordig, dat we het niet meer aankunnen. Terwijl dat evident niet waar is. In de directe nasleep van de Tweede Wereldoorlog waren er naar schatting zo’n 175 miljoen ontheemden. In absolute aantallen waren dat er dus veel meer dan nu. Niet eens relatief!’ 

Grote arbeidsvraag

Het eerlijke verhaal gaat volgens De Haas over de arbeidsvraag in Europa. ‘Dat is een soort olifant in de kamer, een publiek geheim’, zegt hij. ‘De voornaamste reden dat Nederland, net als andere West-Europese landen, substantieel toenemende immigratie kent de laatste decennia, is de toenemende arbeidsvraag.’  

De meeste migranten zijn namelijk arbeidsmigranten. Verder komen er onder anderen studenten en familieleden die zich bij hun partner voegen. ‘Het gaat echt niet alleen maar om zielige mensen op bootjes. Negen van de tien Afrikanen komen legaal naar Europa.’ 

Volgens De Haas zijn het vaak dezelfde politici die oproepen tot het tegenhouden van asielzoekers, die vervolgens de deuren openzetten voor arbeidsmigranten. Hij geeft een voorbeeld. ‘Ongeveer twee derde van de arbeidsmigranten komt van binnen de EU. In het Verenigd Koninkrijk hebben ze daarom gezegd: we gaan uit de Unie. Maar het VK heeft recordimmigratie gekend de laatste jaren. Waarom? Omdat de Brexit wel vrije mobiliteit vanuit Europa afschafte, maar niet de arbeidsvraag.’ 

Ná de Brexit begonnen werkgevers moord en brand te schreeuwen, legt hij uit. De schappen waren leeg, er waren geen vrachtwagenchauffeurs meer, geen tomatenplukkers. ‘Men is als de wiedeweerga Oost-Europeanen gaan invliegen. En mensen die eerst heen en weer reisden, gingen nu niet meer weg.’ 

Smokkelindustrie

Ondoordachte migratierestricties werken sowieso vaak contraproductief, zegt De Haas, vooral omdat arbeidsmigranten door die restricties dus niet meer teruggaan naar het herkomstland. Zo voerde Spanje in 1991 de visumplicht in voor Noord-Afrikanen. Dat zorgde ervoor dat Marokkaanse gastarbeiders, die eerst heen en weer reisden, zich permanent vestigden in het land. Vervolgens lieten ze ook hun familie overkomen. Hetzelfde gebeurde in Nederland met gastarbeiders uit Turkije en Marokko. 

Lees ook: Kinderombudsman: ‘Het lijkt alsof kinderrechten bij de grenzen van ons land stoppen’ Interview 7 juni 2021

‘Door de invoering van het Schengen-visum werd de enige manier om de Middellandse Zee over te komen, een smokkelaar inhuren’, vertelt De Haas. ‘We hebben die smokkelindustrie dus zelf in het leven geroepen. Maar de politiek gebruikt mensensmokkelaars nu als zondebok. Natuurlijk gaan er dingen fout, maar echt niet alle mensensmokkelaars zijn criminelen. Voor sommige vluchtelingen zijn het helden.’ 

Het valt De Haas op dat in West-Europa, ook in Nederland, vaak wordt gezegd: we hebben alleen maar hoogopgeleide migranten nodig. ‘Maar kijk even om je heen. Wie wast er af? Wie maakt er schoon? Of werkt er in de tuinbouw? Dat zijn vaak migranten. Vaak met, maar ook vaak zonder papieren. Ze hebben banen die veel Nederlanders niet willen.’ Kortom, het idee dat we geen arbeidsmigranten nodig hebben – ook een mythe. 

Ander economisch beleid

Volgens De Haas is de wens tot minder immigratie, hoe dan ook niet te verenigen met sterke economische groei plus een liberale arbeidsmarkt. ‘Wil je echt grip op migratie krijgen, dan moet je denken aan een fundamenteel ander economisch beleid. Ik zeg niet dat dat wenselijk is, ik constateer het alleen. We hebben de knoppen van de migratiecontrole de laatste decennia uit handen gegeven aan de private sector. Er zijn duizenden wervingsbureaus in Nederland en het is een sector die niet gereguleerd is.’ Hier zou meer controle op moeten komen, vindt hij. ‘Want er is ook sprake van uitbuiting.’ 

De Haas hoopt dat zijn boek kan bijdragen aan een eerlijker debat over migratie. ‘Iedereen weet dat migranten arbeidstekorten opvullen en dat er vluchtelingen komen als er een oorlog uitbreekt’, zegt hij. ‘De vraag is hoe je ermee omgaat. Met paniek of angst kun je verkiezingen winnen of geld inzamelen voor je goede doel, maar je lost er absoluut geen problemen mee op. Kennis neemt een hoop paniek weg. Dus het is tijd dat migratiewetenschappers opstaan.’