Ze zou gelukkig horen te zijn, met haar dochtertje Mila, haar vriend en haar lovend ontvangen film My Maysoon (2023). Maar geluk is voor Batoul sinds die ene dag, 24 augustus 2014, een ingewikkeld begrip geworden.
Een halfjaar eerder was ze uit Syrië vertrokken, de moedige Batoul, afgestudeerd journalist, die voor de staatstelevisie werkte maar tegen Assads regime was en dat liet merken tijdens vergaderingen. Ze zag de scheve gezichten van collega’s en was bang dat iemand haar naam zou doorgeven.
Ze reisde via Libanon met het vliegtuig naar Libië en stapte op een boot vol vluchtelingen, met bestemming Sicilië. Ze stond niet stil bij de gevaren. Ze was 23 en dacht: de dingen die je op het nieuws ziet, overkomen andere mensen. Niet mij.
Maysoon studeerde architectuur, was verliefd op haar vriendje Taher. Ze zong in een koor en speelde luit
Ze wilde naar Zweden. Het liep anders. De taxichauffeur die haar van Italië naar Frankrijk zou brengen nam haar geld aan, maar gooide Batoul uit de auto. De volgende chauffeur wilde haar voor het beetje geld dat ze overhad naar België, Duitsland of Nederland brengen.
Batoul had gehoord over de Nederlandse tolerantie. De papieren voor de asielaanvraag waren ook makkelijker dan in Duitsland en België. En Nederland was het land van de mooie bloemen.
Ze lacht hardop, in haar woonkamer in Amsterdam-West. Dochter Mila is verkouden en wil aan haar moeders borst.
De geheime dienst
Batoul kwam uiteindelijk terecht in een afgelegen asielopvang in het noorden van Groningen. Om iets te kopen moest ze een halfuur lopen naar de bushalte en dan nog een halfuur reizen naar het eerste dorpje met een supermarkt.
Haar familie bleef in Syrië. Ondanks de burgeroorlog ging hun leven verder. Ze hadden meer geluk dan andere families. Hun huis was niet ten prooi gevallen aan raketten. Haar vader werkte als meubelmaker, haar broer Mohammed was accountant. Haar jongste zus Maysoon studeerde architectuur, was verliefd op haar vriendje Taher. Ze zong in een koor, speelde elke dag op haar luit. Als ze goed had geoefend, speelde Maysoon voor haar moeder. ‘Wat denk je? Is mijn stem goed genoeg?’
Het is een grote stap om alles wat je als gezin een leven lang hebt opgebouwd achter te laten en de gevaarlijke reis naar een onbekend land te ondernemen.
Pas nu, voor de camera, konden ze praten over wat er op dat zinkende schip met driehonderd mensen aan boord was gebeurd
Maar toen werd haar broer Mohammed opgepakt door de geheime dienst van het regime van Bashar al-Assad. Ze beweerden dat hij opruiende berichten op Facebook had gezet. Mohammed wist van niks. Maar als ze je eenmaal verdenken, blijven ze net zo lang doorgaan tot je schuld bekent. De familie van een opgepakte verdachte hoopt dat hun zoon snel zal sterven, zodat hij de marteling niet te lang hoeft te doorstaan.
Na twee maanden lieten ze Mohammed gaan. De familie wachtte twee dagen, totdat de verzwakte Mohammed zich sterk genoeg voelde. De geheime politie komt altijd weer aan je deur. Daarom vertrokken vader en hij, samen met Maysoon. Met 19 jaar was ze te oud om in aanmerking te komen voor gezinshereniging. Moeder en oudere zus Nour zouden hen later achternareizen. Ze hadden het als gezin besloten. In een ander land zouden ze samen een nieuw leven opbouwen. Maysoon begreep het. Ze was rustig van karakter, verstandig. Haar vriendje zou later komen.
‘Neem dezelfde route als ik’, zei Batoul. ‘Het is mij goed afgegaan. Dus het zal jullie ook lukken.’
Pas in 2019, vijf jaar nadat haar zusje Maysoon was verdwenen, wist Batoul zeker dat ze een film over haar moest maken. Op Maysoons verjaardag zette Taher, haar vroegere vriend, een bericht op Facebook, samen met een foto van Maysoon. Batoul zag het. Er kwamen maar twintig reacties op. Op een meisje dat negentien jaar had geleefd.
Meer over Maysoon te weten komen
Al die tijd hadden ze in het gezin nauwelijks over haar gesproken. In het begin niet, omdat ze ver van elkaar vandaan waren. Haar moeder en haar zus Nour waren in Damascus, haar broer Mohammed en haar vader in Sicilië, Batoul in Groningen. Later niet, omdat ze elkaar wilden beschermen tegen dat afschuwelijke verhaal. ‘Als we er niet over spraken, zouden we het uiteindelijk vergeten. Misschien zou Maysoon nog komen, was ze toch gered en konden we die nare geschiedenis achter ons laten.’ Al die tijd hoopte haar moeder dat Maysoon op een dag gewoon op de deur zou kloppen en binnen zou komen.
‘Maar toen begreep ik dat we niet over die geschiedenis konden blijven zwijgen’, zegt Batoul, ‘want daarmee zwegen we ook over Maysoon.’
Ze wonen nu allemaal in Nederland, dicht bij elkaar, in Haarlem. Alleen Batoul woont in Amsterdam-West. Eigenlijk wil ze terug naar Haarlem. Ze heeft ontdekt dat ze meer een Haarlemmer is dan een Amsterdammer, zegt ze.
Ze vroeg haar vader of ze een film over Maysoon mocht maken, maar die weigerde. Haar moeder wilde het wél. ‘Als het kan helpen om meer over Maysoon te weten te komen, is het goed.’
Ze vroeg het haar vader nog een keer en nog een keer.
‘Goed. Doe maar. Je hebt mijn toestemming’, zei hij uiteindelijk.
De boot sloeg om
‘Ik kom vanmiddag met de camera, oké?,’ zei Batoul.
Tot nu toe hadden haar vader en broer gezwegen over wat er allemaal was gebeurd op die vreselijke dag, omdat het Batoul en haar moeder te veel verdriet zou doen. Maar nu, achter de camera, was Batoul professioneel, niet kwetsbaar. Nu konden ze praten over wat er op dat zinkende schip met driehonderd mensen aan boord was gebeurd. Ze hadden alles van seconde tot seconde onthouden. De boten van de Italiaanse marine lagen in de buurt, maar ze deden niets, behalve filmen. Vader was gesprongen en riep vanuit het water naar Mohammed, dat hij Maysoon een zet moest geven en daarna zelf moest springen.
‘We moesten leren praten over de mooie dingen van Maysoon’
Mohammed vertelde tegen de camera dat hij zag hoe, elke keer als een man in zee sprong, de boot verder overhelde. Hij keek naar de vrouwen en kinderen in de boot, las de angst in hun gezichten. Als Maysoon en hij zouden springen, zou de boot misschien helemaal omslaan en zinken. Daarom kon hij niet springen.
En toen gebeurde het. De boot sloeg om. Mohammed voelde hoe het water hem de zinkende boot in zoog. Hij voelde hoe Maysoons hand uit de zijne gleed.
Haar vader en haar broer vertelden het om beurten tegen de vrouw met de camera, met bedeesde kalme stemmen. Ze dachten allebei dat ze het niet zouden overleven, voelden hoe de zee hen opslokte.
Wat er daarna gebeurde, weten ze niet meer.
‘Ik denk dat ze altijd hebben gewacht op het moment dat ze het zouden kunnen vertellen’, zegt Batoul. ‘We moesten leren praten over de mooie dingen van Maysoon.’
Soms zaten ze met zijn vijven, samen met de camera.
Mohammed vertelde over haar uitbundige lach, die hem ’s nachts uit zijn slaap hield. Hoe mooi ze kon zingen. Dat ze ervan droomde om zangeres te worden.
Batoul vond een filmpje op YouTube, waarin Maysoon zingt. ‘Ik vond het heel erg moeilijk. Ik heb natuurlijk een beeld van haar in mijn hoofd, maar haar stem had ik al zes jaar niet meer gehoord. Ik wil graag aan de mooie dingen van Maysoon denken, maar altijd komt het ongeluk ertussendoor. Hoe voelde ze zich? Heeft ze veel pijn gehad? Gebeurde het snel?’
Verschillende dingen geloven
‘De film is voltooid, mijn zoektocht niet’, zegt Batoul vastberaden.
Ze wilde nog naar Libië, had gehoord dat daar ook lichamen waren gevonden, maar aan het eind van de draaiperiode raakte ze onverwacht zwanger. Ze wilde het leven van haar baby niet in gevaar brengen door naar Libië te reizen. Ze betaalde mensen om ter plaatse onderzoek te doen, maar die waren daarna ineens onbereikbaar, alsof ze in rook op waren gegaan. Zelf was ze in Sicilië, waar de overlevenden van het ongeluk aan land waren gebracht. En in Tunesië, waar aan de kust 54 lichamen waren begraven. Ze reed langs de naamloze zandhopen, tot ze door de veiligheidsdienst werd weggestuurd. Ze sprak tientallen rechercheurs en medewerkers van hulporganisaties als het Rode Kruis en de Rode Halve Maan. Overal kreeg ze uiteindelijk hetzelfde antwoord. ‘Het is gevaarlijk en lang geleden. Je kunt het beter uit je hoofd zetten.’
Ze verweten haar dat ze slechte dingen wilde laten zien over slechte mensen. Terwijl ze gewoon op zoek was naar het lichaam van haar zus Maysoon, met wie ze haar hele leven een slaapkamer had gedeeld.
‘Waarom maken ze geen foto’s van de mensen die ze begraven?’
‘Als ik haar lichaam vind, heb ik een antwoord, een plek om naartoe te gaan, en kunnen we als familie gezamenlijk rouwen. Dan kunnen we geen verschillende dingen meer geloven, zoals nu, met mijn moeder die nog hoopt dat Maysoon ergens is. Mijn vader en broer zijn ervan overtuigd dat Maysoon is overleden. Ik zit er een beetje tussenin. Mijn hart gaat naar moeders kant toe, maar mijn verstand zegt dat ik aan de kant van mijn vader en broer sta. Daarom is het zo enorm belangrijk dat we een lichaam vinden. Dan kun je zeggen: oké, ik had een zuster, ze is overleden bij dat ongeluk.’
Toen Batoul vijf jaar geleden aan de film begon was ze ervan overtuigd dat ze mensen zou ontmoeten die haar zouden helpen. Tijdens het maken is die hoop langzaam verloren gegaan. ‘Landen en organisaties zijn niet geïnteresseerd in de lichamen. Waarom maken ze geen foto’s van de mensen die ze begraven? Die lichamen, dat zijn vaders, moeders, kinderen, broers en zussen van mensen die ook na jaren hopen hun dierbare te vinden. Waarom worden die gezonken boten met tientallen lichamen niet omhooggehaald? Het is zo onmenselijk. Alsof ze geen enkele waarde hebben. Wat voor overheid doet zoiets?’
Er is altijd schaduw
De film maken heeft goede dingen gebracht, zegt Batoul. Ze zijn als gezin eindelijk gaan praten. Zelf voelt ze zich sterker, kan ze beter met die geschiedenis omgaan. Maar het verdriet blijft. Net als het schuldgevoel.
‘Allemaal zijn we schuldig aan haar verdwijnen. Mijn broer voelt zich schuldig omdat hij de reden was dat we als gezin moesten vluchten. Ik, omdat ik ze adviseerde om dezelfde route als ik te nemen. Ik was jong en schatte het gevaar niet goed in. En mijn vader denkt: ik had een betere route voor mijn gezin moeten zoeken.’ Batoul zucht en drukt haar dochter tegen zich aan. ‘Het is ingewikkeld. Ergens willen we ons ook schuldig blijven voelen. Je moet blijven lijden. Je wil niet genezen, omdat Maysoon door ons toedoen is verdwenen.’
‘In mijn dagelijks leven splits ik mezelf in tweeën. Ik moet door, overeind blijven om de anderen te steunen. Een goede moeder zijn. Aan de andere kant is er altijd de schaduw. We zijn als Syrisch gezin hierheen gevlucht en eigenlijk doen we het best goed. Mijn broer heeft een goede baan bij KPMG. Ik heb een documentaire gemaakt.
We spreken de taal, hebben huizen kunnen kopen, kinderen gekregen, maar we voelen geen vreugde. Je kunt in de details van ons leven zien dat we geen gelukkige familie zijn. Behalve de verjaardagen van de kinderen vieren we niets. Geen promotie. Niemand van ons is getrouwd. Veel mensen tonen hun leven op Instagram of Facebook, om te laten zien hoe goed ze het hebben en hoe gelukkig ze zijn. Wij niet.’ ⓿
De documentaire My Maysoon is te zien via NPO START/2Doc.
