De auto van Zaida Bilale staat met geopende motorkap langs de weg. ‘Hij wil niet meer starten’, vertelt de eigenaresse van een herberg in de Mauritaanse plaats Ouadane. De monteur, die zojuist het brandstoffilter heeft vervangen, kan er volgens Bilale niks van. Hij heeft zo lang proberen te starten, dat de accu nu leeg is. ‘Ik had hem nog gewaarschuwd’, zegt Bilale. ‘Maar hij luisterde niet.’ Ze maakt een wegwerpgebaar. ‘Ga maar weg’, foetert ze tegen de monteur. ‘Ik bel een ander.’ Zonder protesteren druipt de man af.
Bilale, gekleed in een kleurig gewaad en teenslippers met sokken, steekt een sigaret op. Staand naast haar auto, een oude Nissan-terreinwagen, schudt ze niet-begrijpend haar hoofd. ‘Mannen denken dat ze alles beter weten. Maar ik laat niet met me sollen.’ Als gescheiden vrouw, alleenstaande moeder en ondernemer heeft ze geleerd om voor zichzelf op te komen. ‘Mijn moeder en grootmoeder waren ook sterke vrouwen. Als je in het leven wilt slagen, moet je op je strepen durven staan.’
‘Tweeduizend jaar geleden hadden we al een koningin, Tin Hinan’
In Mauritanië, een woestijnstaat ten zuiden van Marokko met zo’n vier miljoen inwoners, geldt de sharia (islamitische wet). Het is de enige bron van de wet, waardoor Mauritanië een van de weinige Afrikaanse landen is waar ook het islamitisch strafrecht van kracht is. Desondanks hebben vrouwen er meer vrijheid dan je misschien zou verwachten. Met name vrouwelijke Moren, een etnische groep die 70 procent van de bevolking vormt, staan zelden in de schaduw van mannen – zoals vrouwen in veel andere islamitische landen. Ze zijn prominent aanwezig in het openbare leven, scheiden op hun initiatief is geaccepteerd en polygamie komt weinig voor. Velen hebben een eigen onderneming. Meer dan 30 procent van de niet-agrarische bedrijven wordt volgens cijfers van de Verenigde Naties geleid door vrouwen. Dat is dubbel zoveel als in bijvoorbeeld Marokko en Saudi-Arabië. Ook grote firma’s, zoals rijstproducent Maaro Njawaan en zuivelfabrikant Tiviski, worden geleid door vrouwen.
Dit betekent niet dat de situatie van Mauritaanse vrouwen louter positief is. Seksueel geweld komt veel voor, en wordt zelden bestraft. Verkrachte vrouwen riskeren een rechtszaak vanwege zina (seks buiten het huwelijk). 67 procent van de vrouwen wordt besneden. Slavernij – van zowel mannen als vrouwen – bestaat nog steeds. Het analfabetisme is groot, waardoor veel Mauritaniërs hun rechten niet kennen. En in de politiek zijn vrouwen veel minder prominent vertegenwoordigd dan in de rest van het openbare leven. Van de 157 zetels in het parlement zijn er maar 31 bezet door vrouwen.
Matrilineaire traditie
‘Onze islam is toleranter dan in Saudi-Arabië’, zegt Mbarek Beyrouk, schrijver en presidentieel adviseur Cultureel Erfgoed. Beyrouk, een imposante man gekleed in een blauw gewaad met gouden borduursels, benadrukt dat er naast religie ook een heleboel andere factoren het dagelijks leven bepalen. ‘Elke cultuur geeft haar eigen draai aan religieuze regels. De bewering dat er maar één islam is, wat fundamentalisten vaak roepen, is daarom onzin.’
‘Mijn uithuwelijking was geen succes. We konden het totaal niet vinden’
In de oude karavaanstad Chinguetti, eeuwenlang een knooppunt tussen West-Afrika en het Middellandse Zeegebied, vertelt Beyrouk dat vrouwen altijd al een prominente rol hadden in de Mauritaanse woestijncultuur. ‘We hebben hier van oudsher een matrilineaire traditie, wat betekent dat vrouwen de baas waren. Volgens de overlevering hadden we zo’n tweeduizend jaar geleden bijvoorbeeld een koningin, die Tin Hinan heette.’ Sinds de komst van de islam, in de zevende eeuw, is de Mauritaanse cultuur langzaam masculiener geworden, zegt Beyrouk. ‘Maar tegelijkertijd zijn heel veel dingen hetzelfde gebleven.’ Voor Mauritaanse mannen als Beyrouk is de matrilineaire traditie een bron van trots. Het laat zien dat vrouwenrechten hier meer geworteld zijn dan in veel andere islamitische landen.
De vooraanstaande positie van vrouwen vormt elders in de islamitische wereld al eeuwenlang een steen des aanstoots. De Marokkaanse ontdekkingsreiziger Ibn Battuta, die in de veertiende eeuw door de Sahara reisde, sprak er schande van. Bij de Arabieren in Noord-Afrika was de leefwereld van mannen en vrouwen strikt gescheiden, maar in Mauritanië stuitte hij op heel andere praktijken. Met afschuw schreef Battuta dat vrouwen hier openlijk vriendschappelijke relaties hadden met andere mannen dan hun echtgenoot.
Vijf keer gescheiden
‘Ik ben trots op onze tolerante cultuur’, zegt Neene Dah, eigenaar van een kledingzaak. In haar woning in de noordwestelijke stad Atar, waar een hoogzwangere geit over de binnenplaats scharrelt, vertelt ze over haar twee huwelijken. ‘Toen ik 15 was huwelijkten mijn ouders mij uit aan een vriend van mijn vader. Maar die relatie was geen succes. We konden het totaal niet vinden.’ Na een paar jaar werd ze verliefd op een militair. ‘Toen ben ik gescheiden en opnieuw getrouwd.’ De rechter, bij wie ze toestemming moest vragen voor ontbinding van het huwelijk, deed niet moeilijk. ‘De islam geeft vrouwen het recht om het initiatief te nemen om te scheiden.’
Volgens officiële cijfers loopt zo’n 40 procent van alle huwelijken op de klippen. In veel gevallen trouwen zowel mannen als vrouwen daarna opnieuw. ‘Ik ken vrouwen die vijf keer gescheiden zijn’, zegt Dah. Samengestelde gezinnen zijn eerder regel dan uitzondering. ‘De drie kinderen uit mijn eerste huwelijk bleven na de scheiding bij mij wonen’, vertelt Dah. ‘Mijn tweede man, die
net als ik kinderen meebracht uit een eerder huwelijk, had daar geen moeite mee.’ Samen kreeg het echtpaar nog vijf kinderen.
Voor seks buiten het huwelijk krijgen vrouwen geen lijfstraffen, zoals de sharia voorschrijft – maar wel celstraf
Een verklaring voor de vrijheid van Mauritaanse vrouwen en het matrilineaire verleden ligt in de traditionele nomadencultuur. Kamelen zijn in de Sahara de bron van bestaan, en vereisen veel verplaatsingen. Mannen trekken met de dieren de regen achterna, vrouwen blijven vaak achter in het kampement en zijn soms maandenlang op zichzelf aangewezen. Niemand roept hen tot de orde als ze dingen doen die volgens conservatieve moslims eigenlijk not done zijn, zoals scheiden op eigen initiatief en vreemde mannen ontvangen. In de loop der eeuwen is die vrijheid deel van de cultuur geworden.
Islam als laagje vernis
Maar een kleine conservatieve minderheid mort. ‘Vrouwen dienen te luisteren naar hun echtgenoot’, zegt Iba Mahjoub, kok in een restaurant in Atar. ‘In Mauritanië is de situatie in veel gevallen helaas omgekeerd. Sommige mannen lijken wel de slaaf van hun vrouw.’ Mahjoub, die in tegenstelling tot de meeste Mauritaniërs een polygaam huwelijk met twee echtgenotes heeft, vindt het huishouden en kinderen opvoeden de taak van vrouwen. Dat Mauritaanse vrouwen nog steeds bevriende mannen ontvangen als hun echtgenoot niet thuis is, zoals Ibn Battuta acht eeuwen geleden al vaststelde, keurt hij af. ‘Bij mij thuis laat ik zoiets echt niet gebeuren. De islam schrijft voor dat vrouwen zo min mogelijk contact hebben met mannen die geen familie zijn.’
Religieuze predikers uit Saudi-Arabië en andere rijke Golfstaten hebben de afgelopen decennia veel energie gestoken in de verbreiding van hun fundamentalistische ideeën in Afrika. Zo financieren ze scholen en moskeeën.
Wat opvalt is dat zowel conservatieve als liberale Mauritaniërs – mannen én vrouwen – de Koran en hadith (de verhalen over het leven van de profeet Moham-med) aanhalen om hun standpunten te rechtvaardigen. Islamitische teksten die in strijd zijn met hun ideeën negeren ze gewoon. Mauritaniërs zijn hierin niet uniek, zoals de Algerijnse islamoloog Mohamed Arkoun schrijft in zijn standaardwerk Rethinking Islam. Omdat Koran en hadith op verschillende manieren te interpreteren zijn, heeft de islam overal ter wereld zijn eigen unieke vorm kunnen krijgen, als een laagje vernis over pre-islamitische gebruiken.
‘Gelukkig voert de Mauritaanse regering een actief beleid om vrouwenrechten te promoten’, zegt Fatoumata Verah, eigenaar van een kinderopvang in Atar. Kieslijsten van politieke partijen dienen voor ten minste 20 procent uit vrouwen te bestaan, speciale programma’s stimuleren voetbal en andere sporten voor meisjes. ‘Daardoor kunnen conservatieven geen vuist maken.’
Nieuwe wet
In een rapport uit 2018 complimenteerde de mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch de Mauritaanse overheid voor de aanpak van seksueel geweld tegen vrouwen. Een nieuwe wet, die vrouwen meer bescherming biedt, ligt ter goedkeuring bij het parlement. De lijfstraffen die de sharia voorschrijft, voor onder meer seks buiten het huwelijk, zijn in Mauritanië buiten werking gesteld – al gaan vrouwen er wel nog steeds de gevangenis voor in.
Zittend op de grond serveert Verah thee. In de hele woning is geen stoel te bekennen, en ook andere meubels zijn schaars. In de woonkamer staat alleen een televisie. Huizen in Mauritanië zijn ingericht zoals tenten in de woestijn, met alleen spullen die echt nodig zijn. ‘Ook vrijheid is een traditie die we graag in stand houden’, zegt Verah. ‘Die laat ik me echt niet afpakken. Zo nodig gaan we met alle vrouwenorganisaties de straat op.’ Een goed pressiemiddel, bleek in het verleden: ook de nieuwe wet voor een effectievere aanpak van seksueel geweld kwam tot stand na jarenlange demonstraties.
