Update (18-1-2023): Maria Ressa is gedeeltelijk vrijgesproken van politiek gemotiveerde aanklachten over belastingontduiking, in een van de vele zaken rechtszaken tegen haar en haar nieuwsorganisatie Rappler.

Met haar telefoon laat Maria Ressa snel even haar kantoortje op de redactie van Rappler zien. De CEO van het Filipijnse mediaplatform straalt opgewektheid uit, ondanks de ernst van de situatie. ‘We zijn er nog steeds’, vertelt ze, gezeten in een grote bureaustoel. ‘Maar we houden er rekening mee dat Rappler elk moment door de autoriteiten wordt gesloten.’  

De dreigende sluiting is onderdeel van de vervolging van Ressa en Rappler die begon met het aantreden van president Rodrigo Duterte in 2016. De regering zette sociale media, waaronder Facebook, ‘als wapen’ in. ‘Leugens werden als feiten gepresenteerd en miljoenen keren herhaald,’ zegt Ressa, die een lawine aan haatberichten en doodsbedreigingen over zich heen kreeg en nog altijd doelwit is.  

Binnen twee jaar werden tien arrestatiebevelen tegen haar uitgevaardigd. Ze weet nog precies het beslissende moment waarop ze zich realiseerde dat het regime tot alles in staat was: 13 februari 2019. ‘De dag waarop ik de eerste maal werd gearresteerd.’ In maart werd ze weer opgepakt. ‘Ik dacht: word ik nu elke maand gearresteerd?’ zegt ze met een vleugje humor. ‘Mijn rechten werden zo grof geschonden.’  

Lees ook: Maria Ressa: 'Als journalist zit je op de eerste rij van de geschiedenis' Interview 25 juni 2019

In 2019 stond Maria Ressa op de TIME -lijst van de honderd meest invloedrijke personen ter wereld 

Maria Ressa besloot zich publiekelijk uit te spreken en groeide uit tot een internationale verdediger van de waarden waarvoor ze altijd had gestaan: persvrijheid, vrijheid van meningsuiting, en de media als waakhond van democratie, rechtstaat en mensenrechten. Terwijl de vervolging toenam, groeide haar bekendheid. Ze kreeg alle denkbare prijzen. In 2019 verkoos TIME haar tot een van de honderd meest invloedrijke personen ter wereld. Haar inbox wordt overspoeld met verzoeken voor interviews, lezingen en prijsuitreikingen. Maar voor elke buitenlandse reis moet Ressa de autoriteiten toestemming vragen en enorme bedragen als terugkeergarantie deponeren.

Nobelprijs

‘Er waren ook momenten waarop ik me afvroeg: is het juiste doen, ook werkelijk het juiste? Terwijl ik over die vraag nadacht, kreeg ik een telefoontje uit Oslo!’ zegt ze terwijl haar stem omhoog schiet. Twee maanden later nam ze samen met de Russische journalist Dmitri Moeratov de Nobelprijs voor de Vrede in ontvangst ‘voor hun inspanningen om vrijheid van expressie te beschermen, hetgeen een voorwaarde is voor democratie en blijvende vrede’.  

Voor Ressa is de prijs een erkenning van de belangrijke functie van journalisten en de moeilijke situatie waarin ze verkeren. ‘Ons werk is nu vele malen moeilijker dan voorheen. Het vraagt ongelooflijke offers van ons allen. In mijn geval: ik moet bereid zijn naar de gevangenis te gaan’, zegt ze lachend.  

Lees ook: Dmitri Moeratov: 'We kunnen niet schieten, we zijn een krant' Interview 12 mei 2010

‘Ik heb het gevoel dat het Nobel-comité me een megafoon gaf. En die ga ik gebruiken voor de journalistiek, de democratie en onze planeet’ 

Ernstig vervolgt ze: ‘Ik heb nog geluk vergeleken met anderen.’ Een dag voor de Nobelprijs-uitreiking werd haar Filipijnse collega Jess Malabanan doodgeschoten. In haar Nobel-lezing vertelde ze dat tijdens het Duterte-regime 22 journalisten zijn vermoord. Ook verwees ze naar de moorden op de Saoedische Jamal Khashoggi en Daphne Caruana Galizia (Malta); de arrestatie van de Wit-Russische Roman Protasevitsj en hoe Jimmy Lai en Frenchie Mae Cumpio gevangen zitten in Hongkong en de Filipijnen. ‘Ik heb het gevoel dat het Nobel-comité me een megafoon gaf. En ik zal die gebruiken, niet alleen voor de journalistiek, maar ook voor de democratie en onze planeet.’ 

‘Online meute staat klaar’

Tijdens haar extreem drukke bestaan vond ze tijd om haar boek How to stand up to a dictator te schrijven. ‘Ik probeer uit alle macht niet het genot van het creëren te verliezen. Je moet het goede niet door het slechte laten verdrijven’, stelt ze gedecideerd. Om dat mogelijk te maken, leidt Ressa een gedisciplineerd leven. ‘Ik schreef ’s ochtends van vijf tot elf uur aan mijn boek. Behalve zondags’, lacht ze. Om elf uur begon haar werk bij Rappler. ‘Verder probeer ik in ieder geval voor middernacht te slapen’, legt ze uit.  

Het boek gaat over haar leven en werk al journalist en is ‘zeker ook persoonlijk’. Ze schrijft over het vraagstuk waarin ze gespecialiseerd is geraakt: ‘het geperverteerde informatie-ecosysteem’. Ressa houdt daar socialemediaplatforms als Facebook, YouTube en TikTok, die ze aanduidt als ‘social behavior modification systems’, verantwoordelijk voor. Haar analyse gaat eenieder aan. ‘Als kinderen op sociale media een foutje maken, staat de online meute klaar om hen aan te pakken. Wat is dat voor een leven voor onze kinderen?’  

De negatieve invloed van sociale media reikt ver, volgens Ressa. ‘Deze technologie-platforms hebben een beloningsstructuur die ervoor zorgt dat leugens met haat en woede gemakkelijker en sneller verspreiden dan saaie feiten en de waarheid. Daarmee veranderen ze de wereld’, stelt Ressa. ‘Sociale media zetten ons tegen elkaar op en radicaliseren ons. Maar zonder feiten, is er geen waarheid. Zonder waarheid is er geen vertrouwen. Zonder vertrouwen hebben we geen gedeelde werkelijkheid en geen democratie, en wordt het onmogelijk om de existentiële problemen van de wereld aan te pakken.’

Nul op het rekst van Facebook

Ressa ondervindt aan den lijve hoe sociale media voor ‘informatie-oorlogsvoering’ worden gebruikt. ‘Als je zoals Rappler doelwit bent, zie je hoe die online aanvallen werken.’ Toen ze Facebook vroeg op te treden tegen aanvallen tegen Rappler, kreeg ze nul op het rekest. Ze wijst op Myanmar, waar Facebook lang niets deed tegen haatberichten tegen de Rohingya, die slachtoffer werden van moordend geweld door het leger.  

Ook worden sociale media als instrument ingezet om autoritaire leiders te verkiezen. ‘Burgers in democratieën worden op een verraderlijke manier met desinformatie gemanipuleerd’, stelt Ressa. Het tast de integriteit van verkiezingen aan. ‘We kiezen deze leiders op een democratische wijze. Net als bij Hitler in Duitsland. Zodra deze anti-liberale leiders democratisch zijn verkozen, verpulveren ze de democratie van binnenuit.’ 

‘Zonder waarheid is er geen vertrouwen. Zonder vertrouwen hebben we geen gedeelde werkelijkheid en geen democratie’

Ressa, die ook twee boeken schreef over terrorisme, haalt Abu Bakar Bashir aan. De Indonesische leider van terreurorganisatie Jemaah Islamiyah die verantwoordelijk wordt gehouden voor de bomaanslag op Bali in 2002, zei: ‘Ik maak veel messen en verkoop messen, maar ik ben niet verantwoordelijk voor wat er mee gebeurt.’ Ressa: ‘In veel opzichten is dat wat de socialemediaplatforms doen. Ze maken de messen’. 

Bozer dan in 2016

Ressa roept op tot striktere privacy-wetgeving en anti-trust-regulering om de ongebreidelde macht van de ‘techs’ aan te pakken. De afgelopen jaren sprak ze de Europese Unie toe en landen als de VS en het Verenigd Koninkrijk. Ze kijkt uit naar de werking van de Digital Services Act waarmee de EU de uitwassen van sociale media probeert tegen te gaan. ‘Ik ben bozer dan in 2016’, stelt Ressa. ‘Ze verdienen hier zoveel geld mee.’  

Eigenlijk zou ze sociale media het liefst negeren als het kon. Maar Rappler en Ressa maken er slim gebruik van om hun publiek met goede informatie te bereiken. Ook is Rappler een fact-checker voor Facebook.  

Nieuw samenwerkingsverband tegen desinformatie

Maria Ressa zag hoe ‘de geschiedenis letterlijk voor onze ogen bewust aangepast werd’ toen een informatie-operatie in 2014 op YouTube begon en door Facebook werd gedistribueerd. Tijdens deze campagne werd de voormalige Filipijnse dictator Ferdinand Marcos in ‘een held’ veranderd. Zijn zoon, Ferdinand ‘Bongbong’ Marcos Jr, stelde zich verkiesbaar voor het presidentschap. Ook zijn campagne misbruikte sociale media. Nadat Rappler de data verstrekte, schrapte Twitter 300 nep-accounts van het Marcos netwerk.  

Met het geld van de Nobelprijs kon Rappler nét voor de verkiezingen in mei dit jaar een nieuw project lanceren om desinformatie te ontmaskeren en feiten te presenteren. Daarbij waren Filipijnse nieuwsorganisaties, zo’n honderd maatschappelijke organisaties, de kerk en bedrijven en juristen betrokken.  

Onlangs ontdekte Rappler hoe in de periode voor de verkiezingen digitale aanvallen plaatsvonden op media en nieuwsgroepen in de Filipijnen waardoor ze hun websites nauwelijks in de lucht konden houden en bezoekers ‘error’ te zien kregen. ‘Dit is zó georganiseerd. Iemand betaalt om de nieuwsgroepen in de Filipijnen aan te vallen’, aldus Ressa.  

Geopolitieke machtsbalans

Op 9 mei werd Ferdinand Marcos jr., zoon van de voormalige dictator Marcos, als president van de Filipijnen gekozen, met Sara Zimmerman-Duterte (dochter van oud-president Duterte) als vice-president. De kinderen van twee machtige politieke dynastieën traden op 30 juni aan. Tijdens zijn eerste presidentiële rede in juli repte Marcos – niet geheel onverwacht – met geen woord over mensenrechten, vrede en gerechtigheid. Dat terwijl tijdens het Duterte-regime maar liefst 66 advocaten, 28 (vice)burgemeesters en 427 mensenrechtenactivisten werden vermoord. Ook werden er naar schatting 27 duizend mensen gedood tijdens zijn misdadige antidrugsbeleid. 

De komende twee jaar zijn cruciaal voor de wereld, stelt Ressa. ‘De verkiezingen in Indonesië, India en de VS zullen zeer bepalend zijn voor het vermogen van landen die in democratie en mensenrechten geloven. We zullen zien of de wereld straks zoveel anti-liberale leiders zal hebben gekozen dat de geopolitieke machtsbalans naar het fascisme doorslaat.’ 

Zwaard van Damocles

Tegen Rappler en Ressa lopen vele zaken. De Filipijnse toezichthouder voor ondernemingen eiste deze zomer sluiting omdat het mediaplatform regels voor buitenlands eigendom voor media zou hebben geschonden. Ressa wijst die beschuldiging van de hand: ‘Wij zullen het besluit tot aan het hooggerechtshof aanvechten.’  

Op 7 juli 2022 werden Ressa en een collega in hoger beroep schuldig bevonden in een cyber-smaakzaak waarbij de wet retroactief is ingezet, hetgeen onwettig is. De straf werd verhoogd tot 6 jaar, 8 maanden en 20 dagen. Alles opgeteld staat haar zeker 100 jaar cel te wachten. Ze schudt de dreiging zo veel mogelijk van zich af. ‘Ik wil niet dat angst mijn wereld bepaalt.’  

Ze valt even stil. ‘Ik maak er eigenlijk vooral grappen over. Ook met Amal’, verwijst ze naar haar advocaat Amal Clooney. ‘Ik kan dat zwaard van Damocles dat ze boven mij laten zweven, niet laten bepalen wat ik doe. Daar heb ik controle over. Ik ben er absoluut zeker van dat ik het juiste doe.’ Ressa ziet hoe de wet wordt geschonden om haar te veroordelen. ‘Ze zullen volledig dictatoriaal moeten worden om mij in de gevangenis op te sluiten. Ik hoop dat de Filipijnse democratie niet zo diep zal wegzinken.’