Lilian Gonçalves: ‘Bouterse president. Afschuwelijk’

Bijna 28 jaar wacht Lilian Gonçalves nu op gerechtigheid. Op 8 december 1982 was haar man Kenneth een van de slachtoffers van de Decembermoorden in Paramaribo. Eind 2007 kwam eindelijk een proces op gang tegen hoofdverdachte Desi Bouterse en anderen; het recht leek zijn loop te krijgen.
Tot afgelopen zomer die hoofdverdachte president van Suriname werd. Gonçalves: ‘Verschrikkelijk. Het brengt de angst van vroeger terug.’

Helemaal aan het einde van ons gesprek aan haar keukentafel slaakt Lilian Gonçalves-Ho Kang You (1946), voor het eerst, iets dat op een verzuchting lijkt. ‘Ik heb misschien niet zoveel nieuws verteld. Maar ik vertel wel hoe ik het voel.’ Ze is net terug uit Suriname waar ze contact gezocht heeft met andere nabestaanden.

In de anderhalf uur daarvoor hebben we, uiteraard, stilgestaan bij de dood van haar man Kenneth Gonçalves. Hij was op 8 december 1982 een van de vijftien slachtoffers van de Decembermoorden, zoals de executie is gaan heten van vijftien tegenstanders van het militaire regime van Desi Delano Bouterse in Fort Zeelandia. Kenneth Gonçalves was destijds deken van de Surinaamse Orde van Advocaten. Onder de andere slachtoffers waren advocaten, journalisten en een vakbondsleider. Sinds de jongste verkiezingen dit jaar is Bouterse de president van Suriname. Ze vertelt hoe ze het lijk van haar man heeft moeten identificeren in het mortuarium, en hoe ze haar dochtertje Valerie daarbij heeft laten meekijken. En hoe ze hem later opnieuw heeft moeten identificeren aan de hand van zijn kleding.

Door mensen als Bouterse krijg je een totaal verkeerd beeld van normen in de samenleving

Ik vraag haar welk gevoel de verkiezing van de moordenaar van haar man tot president van het land haar heeft bezorgd. Over het antwoord hoeft ze niet na te denken. ‘Een vreselijk gevoel, echt afschuwelijk. Het is de confrontatie. Zo’n portret van de president van je land, ik kan er gewoon niet naar kijken als ik meneer Bouterse daar in vol ornaat zie. Dan denk ik, ja, een moordenaar is president. Dat presidentschap van hem is op zich al verschrikkelijk, maar het geeft mij bovendien een heel erg verweesd gevoel ten opzichte van Suriname. Het zijn toch delen van de bevolking die hiervoor gekozen hebben. Zijn verkiezing bezorgt mij een gevoel van vervreemding en verwezing. Ik voel me in de steek gelaten.’

Ze kan, zegt ze, de keuze van haar landgenoten niet begrijpen. Hoe moet ze dat zeggen? Het gevoel dat zij in het verdomhoekje zit door die keuze, in plaats van omgekeerd.

Lilian Gonçalves zou Lilian Gonçalves niet zijn als ze haar boosheid niet meteen in verband zou brengen met haar vroegere werk voor Amnesty. ‘Niet voor niets’, zegt ze, ‘voeren Amnesty International en zoveel mensen ter wereld strijd tegen de straffeloosheid. Door mensen als Bouterse krijg je een totaal verkeerd beeld van normen in de samenleving. Rolmodellen zijn er wel, maar ze worden overvleugeld door iemand als Bouterse die absoluut walgelijke dingen doet en ermee wegkomt.’

Zo’n portret van de president, ik kan er gewoon niet naar kijken. Meneer Bouterse in vol ornaat. Dan denk ik, ja, een moordenaar is president

Het proces tegen hem, waarvan Lilian Gonçalves ondanks alles hoopt dat het voortgang zal vinden, gaat niet om wraakneming, zegt ze, het gaat eenvoudig om recht doen. ‘In het Suriname van nu worden jongetjes gepakt om een klein vergrijp. Natuurlijk moet dat gebeuren. Maar hoe moeten ze dat begrijpen als grote misdaden ongestraft blijven?’

Ik zeg: ‘Bijna alle kiezers die op de partij van Bouterse gestemd hebben zijn te jong om december 1982 meegemaakt te hebben.’ Lilian Gonçalves; ‘Dat betekent niet dat ze er geen weet van hebben. Het proces is uitvoerig op de televisie geweest, in de kranten wordt erover geschreven. Het is alsof het niet doordringt. Alsof het ze niet interesseert. Dat is de beste verklaring. Bouterse komt ermee weg. Ik vind dat moeilijk. Heel moeilijk. Het geeft mij precies hetzelfde gevoel als het gevoel dat ik in 1982 had. Nu nog een graadje erger. Want nu hebben de mensen ervoor gekozen in mijn eigen land.’

Gelikte campagne

Lilian Gonçalves legt een zware verantwoordelijkheid bij vorige regeringen onder leiding van president Ronald Runaldo Venetiaan, die lange tijd niet aan de roep om vervolging hebben willen toegeven. Ze herinnert zich dat hij, Venetiaan, toen hij in Nederland was, gezegd heeft dat hij niet wist hoe de nabestaanden erover dachten. Daarop heeft zij gereageerd bij de jaarlijkse herdenking van de moorden op 8 december door te zeggen: ‘Dat is volstrekt irrelevant wat wij nabestaanden daarvan vinden. Ook al zouden we erop tegen zijn, in een rechtsstaat hoor je onderzoek te doen en vervolging in te stellen.
Zelfs als wij dat niet zouden willen.’

Ook Nederland heeft volgens Lilian Gonçalves nagelaten gebruik te maken van de mogelijkheden om Bouterse aan te houden voor diens cocaïnehandel.
De oude Surinaamse politieke partijen zijn volgens haar op dezelfde ouderwetse manier van altijd doorgegaan, vooral gericht op oudere generaties. ‘Ze hebben niet hun best gedaan om jonge mensen aan zich te binden en ze voor te lichten over wat er precies aan de hand was in het land. Daar moet je je wel voor inzetten. Maar dat is niet gebeurd. Ze zijn geïnspireerd noch geleid. En dan zien de mensen in Suriname een gelikte verkiezingscampagne, op Amerikaanse leest geschoeid. Ze worden verleid en misleid met nieuwe media en met een website. Geen enkele andere partij heeft dat. Maar waarom zouden de Bouterse-kiezers dan wel kennis hebben van die website en niet van de andere dingen?’

Weinig vooruitzichten voor jongeren

Ze komt terug op de jonge kiezers. ‘Jongeren willen overal ter wereld vooruit. Wie betere kansen bidet om vooruit te komen blijkt aantrekkelijker. De oude politieke partijen in Suriname zijn echt tekort geschoten om perspectief te schetsen voor jonge mensen. Dat had best gekund, want het land is door hen niet in een chaos achtergelaten bij de verkiezingen. Suriname is macro-economisch vooruit gegaan. Maar als je vraagt: “Begrijp je het?”, dan moet je je wel realiseren dat er voor veel jonge mensen weinig vooruitzicht is. Er is nog steeds kinderprostitutie in Suriname. Er is nog steeds armoede. Je ziet nu de uitwassen van die armoe.’

Shock

De vroegere voorzitter van Amnesty International zegt dat het shockerende nooit verdwijnt. Datgene wat haar leven zo ingrijpend heft veranderd na de moord op haar man, en na al die jaren die er sindsdien verstreken zijn, dat voelt voor haar ook nu niet anders aan. Haar ooit zo sterke hoop dat in haar land Suriname de rechtsstaat voorgoed wortel had geschoten vloeit allengs uit haar gedachten weg. Het verkeerde wat er gebeurd is, dacht ze tot voor kort, zou zich niet herhalen. Maar helaas, daarover is ze nu minder hoopvol.

Voor haar is de shock van Bouterse als president van haar land de bevestiging. ‘Ik ben niet van de krijgsraad’, zegt ze. ‘Dus ik kan zeggen dat deze man schuldig is aan de moorden. Die man is nu de hoogste gezagsdrager van het land! Verschrikkelijk. Het brengt de angst van vroeger terug.’ Het feit dat er überhaupt een proces tegen Bouterse gevoerd wordt, zelfs dat feit is te danken aan de nabestaanden die ervoor gezorgd hebben dat de misdaden van de nieuwe president niet verjaarden. Zonder dat zou er nooit vervolgd zijn.

Absurd en gevaarlijk

Ze ziet tekenen die haar hoop nogal de grond in boren. Zo is sinds het aantreden van Bouterse door de Surinaamse minister van Justitie en Politie aangekondigd dat de rechters niet meer door de politie maar door de militaire inlichtingendienst beveiligd zullen worden: een inbreuk op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. Absurd en gevaarlijk noemt ze dat. Gelukkig doen Surinaamse journalisten hun mond er wel over open, zoals ze ook geprotesteerd hebben tegen het ontslag van de woordvoerster van het Openbaar Ministerie, die buitengewoon helder en duidelijk uitleg gaf over de zittingen van de krijgsraad.

Bouterses verkiezing bezorgt mij een gevoel van vervreemding en verwezing. Ik voel me in de steek gelaten

Ze ziet tot haar afgrijzen dat dezelfde adviseurs zich rondom de nieuwe president scharen die hem in het verleden ook al bijstonden. Ministers die hun werkruimte luxueus laten verbouwen, dezelfde mannen die weer op het paard klimmen. Het meest onthutsende, vindt Gonçalves, is dat er stukje bij beetje brokjes verhalen loskomen over de betrokkenheid van burgers die bereid waren slachtoffers te verraden en die hun adressen achterhaalden zodat ze in de nacht opgehaald konden worden. ‘Het zal nooit overgaan. Het duurt al zo lang, het gaat zo langzaam, het verdriet, dat houd je. Dat verandert niet. De confrontatie blijft maar doorgaan.’

Anti-Hollands antikolonialisme

Lilian Gonçalves wil er wel voor waken alle verantwoordelijkheid bij één enkele politieke partij te leggen. Ze ziet een samensmelting van een anti-Hollandse vorm van antikolonialisme en een heropkomst van een eng soort nationalisme. Er is niets op tegen, zegt ze, om trots te zijn op je land. Maar verklaar dan niet ieder ander in de wereld tot je vijand.

Ik vraag haar wat er zal gebeuren als Bouterse wél veroordeeld mocht worden.
Lilian Gonçalves: ‘Ik heb vertrouwen in de rechterlijke macht. Tot nu toe is er niets op de rechters aan te merken. De kwestie is dat Bouterse, als er een vonnis komt, gevangen genomen moet worden. Ik durf geen uitspraken meer te doen over de executie van dat vonnis. Ik vrees het ergste.’

Toegift

Als een soort toegift refereert Lilian Gonçalves, net terug uit Suriname, aan een jonge Marron (de Marrons zijn een volk uit de binnenlanden van Suriname, red.) die ze daar ontmoette. Ze was benieuwd op wie hij gestemd had en hoe hij tegen de politiek van nu aankijkt. Hij gaf een eerlijk antwoord. Mevrouw Gonçalves, zei hij, de nieuwe voorzitter van het parlement, die mevrouw Simons van de partij van Bouterse, die vind ik heel erg goed. Ze zegt duidelijk waar ze voor staat. Je moet haar zien in het parlement. Iedereen krijgt het woord, ze ziet er op toe dat alle mensen aan het woord kunnen komen. Maar toen ging hij denken. Ja, als ik op haar ging stemmen, stem ik toch ook op die man en dat vind ik niet goed. Ik had er een probleem mee. Al is iemand van zijn partij, ik kan zo iemand toch nog wel goed vinden? En toen vertelde hij dat hij uiteindelijk toch op de enige Marronpartij gestemd heeft die niet met Bouterse meeging.

Lilian Gonçalves refereert ook aan een taxirit die ze in Paramaribo maakte. ‘De taxichauffeur moest ergens naar toe en vroeg: mag mijn vrouw meerijden? Ze stapte in. Ze zei: ik heb u op de televisie gezien. Ik heb, zei ze, zo mijn eigen opvattingen. Toen zei ik, nou, dat is het goede van de democratie, dat iedereen voor zijn mening uit kan komen. Toen werd het doodstil in die taxi. Ze begreep niet dat ik mezelf bedoelde, dat ik voor mijn mening uit kon komen. Ze was kennelijk voor de partij van Bouterse. Als mensen in Suriname zeggen, ik heb u gehoord en er komt verder niets, dan betekent het dat ze niet achter mijn mening staan.’

Het moet ook die jonge mensen duidelijk zijn: als je een keuze maakt voor zo een president, begrijp je dan eigenlijk wel wat een goed en waardig leven met respect voor mensen inhoudt?

Lilian Gonçalves is ook de vrouw achter de Stichting die de juridische samenwerking tussen Suriname en Nederland voor haar rekening neemt. De stichting houdt zich voornamelijk bezig met de beroepsopleidingen van rechters, aankomend officieren van justitie, advocaten en notarissen. ‘Het probleem is dat die opleidingen gefinancierd moeten worden door het Surinaamse ministerie van Justitie en dat we onder de huidige omstandigheden maar af moeten wachten of dat nog voortgang kan vinden. Het gaat erom dat alle aanstaande functionarissen in het rechtsbestel doordrongen raken van het wezen van het recht. Van het respect voor anderen. Van de mensenrechten. Het moet ook die jonge mensen duidelijk zijn: als je een keuze maakt voor zo een president, begrijp je dan eigenlijk wel wat een goed en waardig leven met respect voor mensen inhoudt? Daar zou ik ontzettend graag iets aan willen doen.’

Vlak voordat Lilian Gonçalves haar slotverzuchting slaakt gaat ze nog één keer met mij terug naar die vreselijke dag in het mortuarium en naar het grote verdriet dat ze in haar leven sindsdien gekend heeft. Het verdriet dat mensen als haar man, die iets moois wilden maken van de Surinaamse samenleving waar hij zich zo voor inzette, dat dat allemaal kapot is gemaakt om geen enkele reden. Gewoon bij wijze van misdadige machtsuitoefening. Maar het eerste woord dat bij haar opkomt is toch: verdriet. En gevoelens van onmacht. Als ze voor zichzelf spreekt blijft dat ene over: intens verdriet over Suriname.

Biografie

NAAM Lilian Gonçalves-Ho Kang You GEBOREN in Paramaribo, 1946 ACTIEF als juriste en mensenrechtenactiviste, sinds 2009 staatsraad bij de Raad van State VERLOOR haar man Kenneth Gonçalves in 1982 bij de Decembermoorden in Paramaribo INITIATIEFNEMER en voorzitter van de Stichting Juridische Samenwerking Nederland-Suriname die sinds 1989 opleidingen verzorgt voor rechters, advocaten en aanklagers in Suriname OUD-VOORZITTER van Amnesty Nederland (2001-2005) en lid van het internationale bestuur van Amnesty (2005-2009)

Tekst: Gerard van Westerloo
Wordt Vervolgd, december 2010