Het vrijdagavond 12 juni 2015. In haar cel even buiten de Azerbeidzjaanse hoofdstad Bakoe kijkt mensenrechtenverdediger Leyla Yunus (1955) op tv naar de openingsceremonie van de Europese Spelen. Het is de eerste keer dat het sportevenement wordt gehouden en Azerbeidzjan is gastland.

Op tv ziet ze hoe Lady Gaga in het Olympisch Stadion van Bakoe vanachter een met bloemen bedekte vleugel Imagine zingt van John Lennon. Na afloop verklaart de zangeres ‘enorm vereerd’ te zijn met het optreden – wat gezien haar gage‚ naar verluidt 1‚8 miljoen euro‚ begrijpelijk is.

Kwaad op Lady Gaga

Leyla Yunus is een jaar later nog steeds kwaad dat Gaga juist die avond zong over vrede en gelijkheid. In 2014 werd Yunus opgepakt omdat ze had opgeroepen tot een boycot van de Spelen‚ vanwege mensenrechtenschendingen in Azerbeidzjan. Ze kreeg achtenhalf jaar celstraf‚ zogenaamd wegens ‘spionage’. Haar man Arif (1955) werd kort daarop gearresteerd‚ wegens vermeende ‘fraude’.

Eind 2015 kwamen ze vrij na internationale druk van onder meer Amnesty en vanwege hun slechte gezondheid. Half april werden ze op Schiphol herenigd met hun dochter Dinara‚ die sinds 2009 in Amsterdam woont. Inmiddels hebben ze een verblijfsstatus gekregen.

‘Het is verschrikkelijk op deze leeftijd je moederland te moeten verlaten’

In een Amsterdams café blikken Leyla en Arif Yunus met weemoed terug op hun vertrek. Op de vraag of ze Azerbeidzjan missen‚ laten beiden het hoofd zakken. ‘Het is verschrikkelijk op deze leeftijd je moederland te moeten verlaten’‚ mompelt Arif. ‘We hebben vaker de kans gehad te emigreren. Maar dat weigerden we‚ omdat we een missie hadden. Nu kunnen we niet meer terug. Onder het huidige regime is activisme onmogelijk. Bovendien hangt ons nog een rechtszaak boven het hoofd en gezien onze gezondheid zou detentie levensgevaarlijk zijn.’

Fantastische leerschool

Leyla en Arif‚ die elkaar in hun studententijd leerden kennen‚ maakten al in de jaren zeventig deel uit van een brede beweging van Sovjetdissidenten. Geregeld kwamen ze bij elkaar. Leyla: ‘Dat was een fantastische leerschool. Om de autoriteiten te misleiden‚ deden we alsof we met vakantie waren. In werkelijkheid huurden we een huisje in een bos waar we discussieerden. Arif en ik waren de jongste deelnemers. Er zaten dissidenten bij die twintig jaar in Siberië hadden gezeten. Met sommigen hebben we steeds contact‚ zoals met de Rus Aleksandr Podrabinek die in 2014 voor onze vrijlating demonstreerde bij de Azerbeidzjaanse ambassade in Moskou.’

‘Mijn vrouw was bekend en populair in het hele land. Brieven met “Leyla Yunus‚ Bakoe” als adres kwamen gewoon aan’

Na de val van Sovjet-Unie in 1991 willen Leyla en Arif meebouwen aan een democratisch Azerbeidzjan. Historicus Arif begint een onderzoek naar het recente verleden van het land‚ wat tot dan verboden was. Leyla wordt voorzitter van de Onafhankelijke Democratische Partij. Als in 1993 oud-KGB-leider Heydar Aliyev president wordt van Azerbeidzjan (‘Dat was een forse tegenslag’) richt ze het Instituut voor Vrede en Democratie op.

Ze begint een lijst bij te houden met politieke gevangenen‚ waar spoedig ruim zevenhonderd namen op staan. Arif‚ trots: ‘Mijn vrouw was bekend en populair in het hele land. Brieven met “Leyla Yunus‚ Bakoe” als adres kwamen gewoon aan.’

Sluimerend conflict

Azerbeidzjan raakte vrijwel direct na zijn onafhankelijkheid in oorlog met buurland Armenië over de regio Nagorno-Karabach. Hoewel het gebied bij Azerbeidzjan hoort‚ wonen er vooral etnische Armeniërs die onafhankelijkheid eisen. Ook nadat in 1994 een wapenstilstand wordt gesloten‚ blijft het conflict sluimeren. Soms komt het tot een uitbarsting‚ zoals begin april dit jaar‚ toen er tientallen doden vielen. Na vier dagen volgde er onder internationale druk een nieuw staakt-het-vuren.

‘In Azerbeidzjaanse schoolboeken staat dat de christelijke Armeniërs de grootste vijanden zijn van de islam. Ze worden afgebeeld als zwarte duivels’

Arif en Leyla hebben zich altijd met dit ‘bevroren conflict’ beziggehouden. Arif: ‘Het treurige is dat Azerbeidzjanen en Armeniërs van oudsher bevriende volken waren. Door propaganda van beide regimes raakten ze van elkaar vervreemd.’ Leyla: ‘In Azerbeidzjaanse schoolboeken staat dat de christelijke Armeniërs de grootste vijanden zijn van de islam. Ze worden afgebeeld als zwarte duivels.’ Arif: ‘De meeste Armeniërs en Azerbeidzjanen hebben niet door dat ze misbruikt worden voor politieke spelletjes. Beide regimes hebben er belang bij dat het conflict blijft bestaan: met een externe vijand behouden ze de steun van hun burgers. Ook internationaal spinnen ze er garen bij. Het Westen voerde de laatste maanden de druk op Azerbeidzjan op om gewetensgevangenen vrij te laten. Sinds het conflict is opgelaaid‚ gaat daar de aandacht heen en sluit het regime weer dissidenten op.’

Belachelijk

Leyla noemt de Azerbeidzjaanse schrijver Akram Aylisli‚ die een roman schreef over de strijd met Armenië. In maart zou hij in Italië een toespraak houden‚ maar op het vliegveld van Bakoe werd hij opgepakt: hij zou een agent hebben aangevallen. ‘Belachelijk’‚ zegt Arif. ‘Hoe kan een 78-jarige een jonge agent aftuigen?’

‘Andere gevangenen vielen me aan‚ ze geloofden dat ik een spion was. Dan verlangde ik naar een isoleercel’

Het zijn dit soort valse beschuldigingen waarmee de huidige dictator Ilham Aliyev vaker politieke tegenstanders laat opsluiten. Zo vinden agenten drugs bij activisten‚ die ze vermoedelijk tussen hun spullen hebben gestopt. Leyla werd beschuldigd van spionage voor Armenië. ‘Ik zou de locatie hebben onthuld van een Azerbeidzjaanse snelweg. Dat elke weg ook te vinden is op Google Maps‚ deed er niet toe.’ Arif: ‘Ik werd vervolgd omdat ik geld van Leyla’s rekening naar onze gezamenlijke rekening had overgeboekt.’ Lachend: ‘Dat noemden ze fraude.’

Verschrikkelijk maar duidelijk

In die zin was de situatie beter in de jaren zeventig en tachtig toen Azerbeidzjan nog deel uitmaakte van de Sovjet-Unie‚ zeggen ze. Leyla: ‘Als je destijds kritiek op de staat uitte‚ werd je veroordeeld op grond van artikel 58 van het Wetboek van Strafrecht‚ dat onder meer “anti-Sovjetpropaganda” verbood. Die wet was verschrikkelijk‚ maar duidelijk. Iedereen wist waarvoor je vastzat. Politieke gevangenen zaten op dezelfde plek vast‚ wat de saamhorigheid vergrootte. Nu zat er bij mij slechts één andere gewetensgevangene: Khadija Ismayilova (die in mei vrijkwam‚ red.). Als ik ook maar in de buurt van haar cel kwam‚ voorkwam een extra bewaker dat we contact met elkaar hadden. Andere gevangenen vielen me soms aan‚ omdat ze geloofden dat ik een Armeense spion was. Die aanvallen deden me soms verlangen naar een isoleercel.’

‘Tegenwoordig schrijven westerse media vaker over de olie in Azerbeidzjan dan over onze strijd voor democratie’

In meer opzichten was de Sovjettijd beter dan nu‚ zegt Leyla. ‘We kregen destijds veel meer westerse steun‚ we hoefden niemand uit te leggen wat er mis was in de Sovjet-Unie. Eind jaren tachtig nodigde de Britse premier Margaret Thatcher me twee keer uit in Londen. Nu schrijven westerse media vaker over de olie in Azerbeidzjan dan over onze strijd voor democratie.’

Resolutie

De omslag kwam volgens hen in 2003. Ilham Aliyev volgde dat jaar zijn vader op als president‚ met steun van de VS. Zelfs nadat de oproerpolitie demonstraties tegen diens benoeming had neergeslagen‚ bleef Washington achter hem staan. Leyla: ‘Toen verloren we onze hoop op internationale steun.’ Arif: ‘Het Westen is vergeten dat Azerbeidzjan een Europees land is. We zijn nota bene lid van de Raad van Europa.’ Leyla: ‘In 2013 zou de Raad van Europa met een resolutie komen over Azerbeidzjaanse politieke gevangenen. De lidstaten weigerden die echter aan te nemen. Toen wist Aliyev dat hij kon doen wat hij wilde. In 2014 was hij zes maanden voorzitter van de Raad van Europa‚ in die periode werden wij en ruim twintig andere dissidenten gearresteerd. Hoe hebben jullie Nederlanders‚ Belgen‚ Duitsers dat kunnen toelaten?’

Ver weg

Ze kijkt Arif aan en slaakt een diepe zucht. ‘Als je hier in het geweldige Amsterdam woont en je leest over gruwelijkheden in Egypte‚ Azerbeidzjan of Oezbekistan‚ dan lijken die landen ver weg. Maar dat zijn ze niet. Tirannen als Moebarak in Egypte en Al-Assad in Syrië konden lang met harde hand de rust bewaren. Het gaat echter mis zodra het economisch minder gaat. Dan komt er revolutie‚ burgeroorlog en krijgen terreurorganisaties vrij spel.’

Leyla: ‘Hij heeft veel slaag gehad.’ Ze aait over zijn achterhoofd. ‘Steeds op deze plek’

Arif: ‘De volgende revolutie kan plaatshebben in een voormalige Sovjetstaat. Door de dalende olieprijzen komen steeds meer Azerbeidzjanen in opstand tegen sociale ongelijkheid. Zelfs in de provincies. Als het echt misgaat‚ kunnen er nieuwe migratiestromen komen richting Europa.’

Leyla: ‘Leven in een dictatuur‚ waarin je tenminste naar school kunt‚ is beter dan een bloedige burgeroorlog. Maar voor ware stabiliteit is een democratiseringsproces nodig. Kijk naar de Georgiërs‚ onze buren. De Rozenrevolutie in 2003 zorgde voor een vreedzame omwenteling. Waarom zou dat niet ook bij ons kunnen? Daar hebben we wel steun voor nodig. Niet alleen van politici‚ maar ook van zangers en sporters.’

Bono

Leyla vertelt over U2 dat tijdens de Europese Spelen een concert gaf in Canada. Op een groot scherm toonde de Ierse band foto’s van haar en andere Azerbeidzjaanse gewetensgevangenen. ‘Bono riep op tot onze vrijlating. Dat kunnen sporters óók doen. De Formule 1-coureurs hadden half juni tijdens de Grand Prix in Bakoe hun bolides kunnen beplakken met afbeeldingen van gewetensgevangenen. Daarmee zouden ze geen gevaar hebben gelopen: als sporter word je niet gearresteerd. Een kleine foto zou al veel hebben betekend. Maar niemand deed iets.’

Ineens wijst Arif naar een serveerster in het Amsterdamse café. ‘Zij hielp me een paar weken geleden toen ik plotseling een heftige pijnaanval kreeg. Ze gaf me water voor mijn pijnstillers.’ Sinds zijn vrijlating heeft Arif elke dag zo’n aanval. ‘Vanmorgen nog’‚ zegt hij. ‘Meestal gebeurt het als ik denk aan de maanden dat ik in een isoleercel zat of aan de martelingen. Dan krijg ik een schreeuwende pijn in mijn achterhoofd en moet ik platliggen.’ Leyla: ‘Hij heeft veel slaag gehad.’ Ze aait over zijn achterhoofd. ‘Steeds op deze plek.’

‘Met name islamitische gevangenen lijken te worden vergeten’

De Duitse arts Christiaan Witt‚ die hen half april medisch onderzocht‚ kon niet vaststellen wat de oorzaak was van Arifs pijnaanvallen. Hij was het die hen afgelopen najaar mocht onderzoeken in de gevangenis. ‘Toen wist ik dat we internationale steun kregen’‚ zegt Leyla‚ die lijdt aan suikerziekte en last heeft van haar maag en lever. ‘Hij gaf me dure medicijnen en maakte de autoriteiten duidelijk dat langere detentie onze dood kon worden. Dat kon Aliyev niet gebruiken. Daarna werden we vrijgelaten.’

Migratieproblematiek

In Amsterdam zitten ze bij hun dochter Dinara in huis‚ later deze zomer verhuizen ze naar een flat in Leiden. Arif wil zo snel mogelijk Nederlands leren en zijn Engels verbeteren. Daarna wil hij zijn wetenschappelijke werk hervatten en zich verdiepen in migratieproblematiek. Leyla blijft via internet Azerbeidzjaanse rechtszaken volgen‚ waarmee ze haar lijst met politieke gevangenen kan bijhouden.

Aan het einde van het gesprek zeggen ze Amnesty dankbaar te zijn dat die zoveel actie voor hen voerde. Tegelijkertijd vinden ze dat de organisatie meer Azerbeidzjaanse gevangenen moet erkennen als gewetensgevangene‚ en niet alleen moet opkomen voor bekende mensen. Leyla: ‘Met name islamitische gevangenen lijken te worden vergeten.’

Contact met families

Amnesty erkent dat er meer Azerbeidzjanen vastzitten om hun politieke overtuiging‚ maar zegt niet de capaciteit te hebben om alle zaken te onderzoeken. Leyla vindt dat geen sterk verweer: ‘Waarom zouden onderzoekers de dossiers van deze gevangenen niet kunnen doorspitten? Mijn organisatie deed dat wel. We woonden hun rechtszaken bij en hadden contact met de families. Hun zaken zijn als die van ons: geweldloos bekritiseerden ze de overheid. Maar omdat Azerbeidzjan hen beschuldigt van terreur lijkt Amnesty haar handen er niet aan te willen branden. Terwijl ook deze gevangenen Amnesty’s steun hard nodig hebben.’