Het is terecht dat de moord op Derk Wiersum onmiddellijk is omschreven als een aanslag op de rechtsstaat’, zegt advocaat Phon van den Biesen (67) stellig. Zijn collega, die hij niet persoonlijk kende, werd in september vorig jaar voor zijn eigen huis in Amsterdam doodgeschoten. Zo goed als zeker omdat hij kroongetuige Nabil B. bijstond in het lopende strafproces Marengo. Zestien verdachten – onder wie hoofdverdachte Ridouan Taghi – staan daarin terecht voor betrokkenheid bij een reeks liquidaties in de onderwereld.

‘In Nederland is het nooit eerder voorgekomen dat een advocaat wordt aangepakt om de positie van zijn cliënt te verzwakken; om te bereiken dat andere advocaten wel twee keer nadenken voordat ze besluiten een kroongetuige te verdedigen’, zegt Van den Biesen. Hij citeert de minister van Justitie en Veiligheid Ferdinand Grapperhaus (CDA), die sprak op de herdenkingsdienst van Wiersum: ‘Van een rechter blijf je af. Van een officier van justitie blijf je af. En van een advocaat blijf je ook af. Zonder advocaat, geen recht. Zonder advocaat, geen rechtvaardigheid.’

Het is een doordeweekse dag in oktober. Buiten schijnt de herfstzon over de Amsterdamse gracht waar Van den Biesen sinds kort kantoor aan huis houdt. Hij werkt al ruim veertig jaar in de advocatuur en treedt op voor alle mogelijke Nederlandse rechterlijke instanties: voor het Europees Hof van Justitie, het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg en voor het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. Daarnaast heeft hij zich de afgelopen vijftien jaar als voorzitter van de Amsterdamse organisatie Lawyers for Lawyers (L4L) ingezet voor bedreigde en onderdrukte advocaten in een groot aantal landen verspreid over de wereld.

Publieke belangen

Vanuit zijn kantoor dist Van den Biesen met zichtbaar plezier het verhaal op dat ‘in dit pand mijn grootvader in 1902 zijn advocatenpraktijk begon’. Zijn ouders, die zelf geen rechten hadden gestudeerd, vonden dat hun zoon in die voetsporen moest treden – en van generaties mannen in de familie daarvoor. Maar hij was een kind van de protestgeneratie in de jaren zestig en wilde geen verlengstuk worden van de gevestigde orde. ‘In die jaren behoorde een advocaat tot de notabelen, net als de notaris en de rechter. Ik wilde maatschappelijk relevant zijn, waardoor ik een weerzin had tegen advocaten die wel de middenklasse bedienden, maar niet opkwamen voor een huurder die een huurverhoging moest betalen terwijl de eigenaar het huis niet onderhield.’

Tot hij in de krant las dat er in Tilburg een ‘juridische EHBO’ was opgericht, de eerste rechtswinkel in Nederland. De voorloper van de sociale advocatuur die zich sterk maakt voor mensen die tot die tijd aan het kortste eind trokken omdat ze geen advocaat konden betalen. In 1979 ging hij alsnog als advocaat aan de slag.

Sindsdien houdt hij zich vooral bezig met public interest litigation: optreden voor publieke belangen. Meestal ten behoeve van maatschappelijke organisaties, bijvoorbeeld Milieudefensie en Greenpeace, maar ook voor individuen of groepen burgers (tegen de dreigende plaatsing van kernwapens op de luchtmachtbasis Woensdrecht), en ook – in zijn internationale praktijk – voor staten (bijvoorbeeld over genocide en nucleaire ontwapening). ‘Ik laat me niet bij voorbaat afschrikken door de jurisprudentie: wat zegt de rechtspraak? Mijn instelling is: laten we maar eens kijken hoe we er toch kunnen komen.’

Geoliede machine

Naast zijn eigen praktijk besteedt Van den Biesen minstens één dag per week aan onbezoldigd werk. Afgelopen zomer trad hij af als voorzitter van L4L, waar hij in 2004 werd binnengehaald om de Amsterdamse club ‘nieuw leven in te blazen’. ‘Bij mijn aantreden was Lawyers for Lawyers slechts betrokken bij één zaak: die van een bedreigde advocaat in Libanon. Toen we eenmaal op gang kwamen, namen bedreigde advocaten soms zelf contact met ons op’, licht Van den Biesen toe. ‘Ook via organisaties als Amnesty kwamen zaken op ons af.’

Onder zijn sturende hand groeide Lawyers for Lawyers uit tot een geoliede machine. Het heeft na jaren lobbyen in juli 2013 de ‘speciale consultatieve status’ bij de Economische en Sociale Raad van de Verenigde Naties (ECOSOC) gekregen. Het aantal donaties is met tegen de 200 duizend euro per jaar een veelvoud van wat het was. Inmiddels zet L4L zich jaarlijks in voor ruim honderd advocaten in zeker twintig landen, waaronder Turkije, Tadzjikistan, Iran, Maleisië, Egypte, Guatemala, Nepal, de Filipijnen en Rwanda.

‘Vanuit Turkije krijg je bij wijze van spreken de zaken als vanzelf aangereikt omdat het er zoveel zijn’

De stichting observeert processen tegen advocaten en organiseert fact finding missions om de onderdrukking van collega’s aan de kaak te stellen. Deze rapporten worden door de VN en andere organisaties gebruikt om in actie te komen. Ook schrijft L4L brieven aan autoriteiten met de oproep tot vrijlating van gevangen advocaten of onafhankelijk onderzoek.
‘Niet zelden wordt een betrokken advocaat ineens uit voorarrest vrijgelaten; of jaren voordat de gevangenisstraf is uitgezeten’, vertelt Van den Biesen. ‘De fact finding mission in de Filipijnen zorgde ervoor dat kort na het verschijnen van ons rapport de al jarenlang durende moorden op advocaten stopten.’

Sinds 2011 is er daarnaast de tweejaarlijkse Lawyers for Lawyers-award voor een (mensenrechten)advocaat die bedreigd wordt. De prijs ging vorig jaar naar Selçuk Kozağaçlı, die deze niet in ontvangst kon nemen omdat hij in Turkije een gevangenisstraf van elf jaar en drie maanden uitzit voor zijn werk als advocaat.

Gekkenhuis

‘Turkije is de afgelopen jaren uitgegroeid tot een belangrijk speerpunt van L4L’, vertelt Van den Biesen. Het is niet alleen het land waar de meeste schrijvers en journalisten – ruim honderdtwintig momenteel – in de cel zitten. Ook tegen honderden advocaten – met name ook die van Koerdische afkomst – lopen strafzaken. Ze worden beschuldigd van dezelfde wetsovertredingen als hun cliënten: solidariteit met of steun aan ‘terreurorganisaties’ als de gewapende Koerdische beweging PKK of FETÖ van de Turks-islamitische prediker Fethullah Gülen, die in de VS verblijft.

Van den Biesen: ‘Vanuit Turkije krijg je bij wijze van spreken de zaken als vanzelf aangereikt omdat het er zoveel zijn. Het is er een totaal gekkenhuis. Tegelijk hoort het bijna bij de cultuur van Turkije om advocaten te vervolgen. In de jaren negentig, vóór president Erdoğan aan de macht kwam, gingen er ook al missies van advocaten naar Turkije om processen tegen collega’s te volgen.’

Ondermijning

Volgens de oud-voorzitter van Lawyers for Lawyers maakt het in principe niet uit of een advocaat wordt vermoord of bedreigd door de onderwereld, een particuliere partij of de overheid; in alle gevallen ondermijnt het de rechtsstaat. ‘Dát advocaten in de problemen komen, komt doordat ze zaken doen die overheden of onderling ruziënde criminele organisaties niet goed uitkomen. Ze nemen het vaak op voor mensen die onderdrukt worden en als staatsgevaarlijk worden gelabeld. Of voor mensen die het slachtoffer zijn van tekortschietend overheidsbeleid.’

Volgens Van den Biesen belichamen advocaten de garantie dat elke burger een beroep kan doen op de rechten die burgers zijn gegeven, in het bijzonder de rechten van de mens. ‘En wat zie je in de praktijk gebeuren? Advocaten worden aangepakt door hen eenvoudigweg te identificeren met het standpunt en de daden van hun cliënten. Dat element zit in alle zaken waar Lawyers for Lawyers voor opkomt’, legt hij uit. ‘Maar advocaten verdedigen hun cliënt, niet de daad of het standpunt van hun cliënt.’

Stellig: ‘Er is geen rechtvaardigheid in de samenleving als advocaten hun werk niet kunnen doen. Zonder vrije en onafhankelijke beroepsuitoefening van de advocatuur functioneert de rechtsstaat niet. Dat staat in artikel 12 van de Basic Principles on the Role of Lawyers van de VN.’

‘De meeste mensenrechtenverdragen die door Iran zijn ondertekend – voor de islamitische revolutie – zijn nooit opgezegd’

Bij toeval stuitte Van den Biesen kort na zijn aantreden als voorzitter van L4L op de in totaal 29 artikelen die de Basic Principles vormen. Er staat onder meer in dat de overheid advocaten bij het uitoefenen van hun vak niet mag dwarsbomen en dat de overheid advocaten die worden bedreigd actief moet beschermen. L4L bundelde de Principles samen met de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in een boekje en verspreidt dat nationaal en internationaal. Het wordt in Nederland aan elke nieuwe advocaat uitgereikt.

Lees ook het interview met de Turkse rechtbankverslaggever Canan Coşkun: ‘Ik wil de absurditeiten in de Turkse rechtszaal laten zien’

Dat het aantal dossiers bij L4L fors is toegenomen, heeft volgens Van den Biesen niet alleen te maken met dat de organisatie professioneler is geworden. ‘Door de geglobaliseerde wereld met sociale media weten we simpelweg meer. Wat ook meespeelt is dat advocaten vroeger nauwelijks opkwamen voor mensen die niets hadden. Dat is veranderd’, zegt hij. ‘Net zoals hier de sociale advocatuur is opgekomen, zie je in andere landen een vergelijkbaar bewustwordingsproces.’

China is daar volgens hem een goed voorbeeld van. Denk aan het melkpoederschandaal in 2008. ‘Een grote distributeur in het land knoeide met de houdbaarheidsdatum van een partij poeder. Meer dan 300 duizend kinderen werden ziek en advocaten namen het voor hen op. Die advocaten werden vervolgens aangepakt.’

148 zweepslagen

De zaak die Van den Biesen maar niet van zijn netvlies krijgt, is die van Nasrin So-toudeh. De Iraanse advocate verdedigde onder anderen vrouwen die protesteerden tegen de verplichting een hoofddoek te dragen. In maart vorig jaar werd ze tot 38 jaar gevangenisstraf en 148 zweepslagen veroordeeld. Eerder al kreeg ze na een oneerlijk proces vijf jaar cel opgelegd.
‘Hoe schofterig kunnen overheden zijn’, zegt Van den Biesen. ‘Het is zo heftig.’

Hij realiseerde zich dat het geen zin had om hier met de Basic Principles te zwaaien. Maar wat kun je als Lawyers for Lawyers wél doen voor collega’s in Iran? Ze juridisch verder wapenen. Van den Biesen had eerder mensenrechtenles gegeven aan Chinese advocaten. ‘Die wisten bijvoorbeeld niet dat de VN elke vijf jaar de mensenrechtensituatie in elke lidstaat doorlichten. Op basis van onze ECOSOC-status mag L4L zich daarmee bemoeien.’

Gezag

Ook voor Iraanse advocaten zette L4L een training op. In Istanbul, omdat het te gevaarlijk was om het in het land zelf te doen. Van den Biesen: ‘De meeste mensenrechtenverdragen die door Iran zijn ondertekend – ten tijde van de sjah, dus voor de Iraanse islamitische revolutie – zijn nooit opgezegd. Ik heb uitgelegd dat ze als advocaten gebruik kunnen maken van de mechanismen die de verdragen bieden om wereldwijd aandacht te vragen voor hun benarde lot.’

Hoewel het effect moeilijk te meten is, zegt Van den Biesen dat hij merkt dat Lawyers for Lawyers door de jaren heen gezag heeft opgebouwd. Niet alleen onder collega’s in Nederland maar ook bij de VN. ‘De notie van de essentiële rol van advocaten in een rechtsstaat wordt inmiddels breed onderkend – ook al is het met de naleving in tal van landen slecht gesteld.’
Dat inzicht is volgens hem mede de reden dat de liquidatie van Wiersum in Nederland breder wordt opgevat dan het vermoorden van een advocaat. ‘De rechtsstaat kan niet zonder de tussenkomst van advocaten. Wij zijn een onmisbare factor in het rechtsbestel.’

 Volg Wordt Vervolgd ook op Twitter.