Opnieuw relevant (7 oktober 2021): De documentaire Shadow Game heeft een Gouden Kalf gewonnen op het Nederlands Filmfestival. 

‘In Afghanistan hadden we geen stroom in ons dorp, maar onze tante een paar dorpen verderop wel. Zij had zelfs televisie!’, vertelt de 15-jarige Sajid. ‘Elke week mochten we daar met alle kinderen uit de buurt Doraemon kijken, een tekenfilm over een grappig diertje met een buidel waaruit hij van alles tevoorschijn toverde. Zoals een magische deur, waarmee hij naar alle landen ter wereld kon. Die zou ik nu goed kunnen gebruiken!’

Sajid is net aangekomen in Thessaloniki. Niet via een magisch deurtje, maar door de zwaarbewaakte Evros over te steken, de rivier tussen Turkije en Griekenland. ‘Ik heb het vijf keer geprobeerd voordat het eindelijk lukte. Nadat we het hadden gehaald, zaten we met tachtig man achter in een vrachtwagen. Na uren rijden werden we er midden in de nacht uitgelaten en moesten we lopend naar Thessaloniki. We zijn twee dagen onderweg geweest.’

Lopen, heel veel lopen

Sajid is een van de duizenden alleenreizende minderjarige vluchtelingen op weg door Europa, op zoek naar bescherming en een beter leven. Hij is zes maanden geleden vertrokken uit Afghanistan en heeft er al een heftige reis op zitten via Pakistan, Iran en Turkije. ‘De truck game, train game, mountain game, river game.’ Sajid somt de ‘games’ op die hij heeft moeten doen om hier te komen. En vooral de ‘pedestrian game’: lopen, heel veel lopen.

‘The Game’ is de wrange term voor het oversteken van grenzen die onder vluchtelingen gemeengoed is geworden. Wat de jonge vluchtelingen moeten doen om verder te komen lijkt ook op een adventure game. Ze stippelen op hun telefoons de route uit, overdag verkennen ze de omgeving. Ze winnen informatie in bij anderen die al pogingen hebben gewaagd en ze moeten ervoor zorgen dat hun rugzak goed ingepakt is. ‘Witbrood en ketchup vullen het best’, vertelt Jano (19) uit Syrisch Koerdistan. Hij is samen met zijn 15-jarige broertje Sheru op reis. ‘Haarlak en een aansteker heb je nodig voor een steekvlam om wilde dieren van je af te houden.’

Hoofd van het gezin

Kinderen die alleen naar Europa vluchten zijn geen nieuw fenomeen. Maar doordat veel Europese landen hun grenzen hebben gesloten, zijn de risico’s die ermee gepaard gaan extreem groot geworden. Ze komen vooral uit Pakistan, Afghanistan, Irak en Syrië, en zijn vaak al maanden, soms zelfs jarenlang onderweg. Het zijn vooral jongens. Hun vaders zijn invalide, oud of overleden, zij zijn nu het hoofd van het gezin. Op de vlucht voor armoede en oorlog hebben deze kinderen al hun hoop gevestigd op Europa. Maar eenmaal daar blijkt de realiteit niet zoals gehoopt.

In Griekenland en Italië – waar de meeste vluchtelingen Europa binnenkomen – zijn de asielsystemen vastgelopen. Er is een tekort aan asielambtenaren en -advocaten, de procedures zijn traag en ondoorzichtig. Met name in Griekenland is er geen behoorlijke opvang. En als je al asiel krijgt, is er voor statushouders weinig hulp. Van de beloofde herverdeling van vluchtelingen over de verschillende EU-lidstaten – onderdeel van de EU-Turkijedeal – komt weinig terecht.

Verkeerde registratie

Toen de 14-jarige Bashar uit Syrië net was aangekomen op Samos, was hij in shock. ‘Waar zijn we terechtgekomen? Ik ga hier echt niet blijven!’ De humanitaire crisis op de Griekse eilanden is groter dan ooit. Meer dan 30 duizend vluchtelingen zitten er vast, bivakkeren in tentjes, zonder stromend water of wc’s, tussen de ratten en bergen stinkend afval, geteisterd door herfststormen. Urenlange wachtrijen voor de voedseluitgifte en een gebrek aan medische hulp maken de humanitaire ramp compleet.

Maar wat we niet zien is de stille ramp die zich in de papieren wereld van asielprocedures voltrekt: kinderen worden als volwassenen geregistreerd. Bashar laat een foto zien van de registratie door de Griekse autoriteiten bij aankomst: geboortedatum 1-1-2001. Maar ook toont hij een foto van zijn Syrische geboortebewijs. Daar staat duidelijk 15-1-2005. Volgens de Grieken is hij 18, in werkelijkheid is hij 14.

Op de Griekse eilanden en in Italië worden kinderen op grote schaal opzettelijk als meerderjarig geregistreerd. Minderjarigen hebben namelijk meer rechten: ze moeten beschermd worden in veilige opvangplekken en ondersteuning krijgen in hun asielprocedure. En ze moeten zo snel mogelijk worden herenigd met hun familieleden in andere Europese landen. Maar er zijn te weinig opvangplekken, en gezinshereniging vinden andere Europese landen met hun restrictieve migratiebeleid maar lastig. En dus wordt het ‘probleem’ door de autoriteiten administratief opgelost.

Bashar wil geen maanden onder deze omstandigheden wachten op het Griekse eiland. Hij zal dus op illegale wijze verder moeten. Eerst naar het vasteland en dan naar de Balkan. Hij heeft al een paar keer de ‘verkleedgame’ geprobeerd: hij kocht in de haven van Samos een Tommy Hilfiger-shirt, afgeknipte spijkerbroek, een zonnebril met spiegelglazen en hippe gympen. Verkleed als Europese reiziger mengde hij zich tussen de toeristen bij de opgang naar de ferry. Hij werd gesnapt en teruggestuurd naar het kamp. Vanavond probeert hij het weer.

Prikkeldraad

In 2015 en 2016 kwamen er meer dan 1 miljoen mensen Europa binnen via Turkije en Griekenland die hun reis vervolgden via de zogenaamde Westelijke Balkanroute. Als reactie bouwden EU-lidstaten hekken aan hun grenzen. Met een lengte van 174 kilometer en een hoogte van vier meter spant Hongarije de kroon. Tussen het dubbele hek met prikkeldraad en wachttorens, rijden elke vijftig seconden patrouillewagens.

Sinds de grens tussen Servië en EU-lidstaat Hongarije potdicht zit, is de route verlegd. Van Servië naar Bosnië-Herzegovina en daar de grens naar Kroatië over. Maar ook deze route wordt steeds lastiger. Deze grens heeft geen hek, je loopt er zo overheen. Maar om vervolgens Slovenië en daarna Italië te bereiken, moeten de jongeren dagen reizen door zeer gevaarlijk, bergachtig gebied waar nog mijnen liggen uit de Balkanoorlog. Bovendien zijn de grenswachten berucht. Wie wordt aangehouden, wordt zonder procedure de grens terug overgezet. Dat overkwam ook de 14-jarige Mohammed uit Syrië. Nadat hij bijna verdronk in de grensrivier met Slovenië werden hij en zijn gezelschap opgepakt door Kroatische grenswachten. ‘Ze vroegen hoe oud ik was. Toen ik vertelde dat ik 14 ben geloofden ze me niet. Jij bent al 20, zeiden ze.’ De groep kreeg geen kans om asiel aan te vragen. Ze werden meegenomen achter in een geblindeerd busje en er bij de Bosnische grens weer uitgezet.

Trucs

Kroatië zou alleen al in 2018 meer dan 10 duizend vluchtelingen op deze manier hebben teruggestuurd – iets wat volgens de Raad van Europa en VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR in strijd is met het internationaalrechtelijk non refoulement-principe: het verbod om mensen terug te sturen naar een land waar ze vervolgd kunnen worden of waar hun leven in gevaar is. Ook andere Europese landen maken zich schuldig aan deze illegale ‘pushbacks’, zoals Griekenland, Hongarije en Slovenië. Om het illegale karakter daarvan te maskeren hanteren sommige landen handige trucs. Zo heeft Hongarije zijn grenshek een paar meter binnen het eigen territorium geplaatst zodat de pushbacks officieel geen pushbacks zijn, omdat de vluchtelingen zich nog altijd op Hongaars grondgebied bevinden als ze terug over het hek zijn gezet.

Grensgeweld

Overal in Europa zeggen vluchtelingen met (ernstig) geweld te maken te krijgen. Ook kinderen. Lokaal opererende ngo’s als No Name Kitchen en Border Violence Monitoring Network interviewen systematisch vluchtelingen die met grensgeweld te maken kregen en houden een kaart bij van landen die zich schuldig maken aan gewelddadige pushbacks. Dat zijn onder meer Hongarije, Noord-Macedonië, Slovenië, Griekenland en Bulgarije.

Met name in Kroatië heeft bijna iedereen met intimidatie, vernieling, mishandeling of zelfs marteling te maken gehad. De 17-jarige Mustafa uit Irak is een van hen. ‘Ik werd geslagen door veertien politieagenten. We waren met z’n vijven in het politiebusje. Ik was zo bang dat ik zat te trillen.’ Zijn ogen schieten heen en weer, hij plukt nerveus aan een draadje van het gips om zijn arm. ‘Toen ik uit het busje kwam stonden de politiemannen in een rijtje en begonnen ze me met stokken te slaan. De laatste klap was op mijn hoofd, toen verloor ik mijn bewustzijn. Ze gooiden water over me heen en toen ik bijkwam schenen ze met felle lampen in mijn ogen en gaven me schokken met elektriciteit. Toen ik op de rand van de heuvel lag, duwden ze me naar beneden. Ik raakte weer bewusteloos en kwam bij naast de rivier.’

Chain pushbacks

De individuele verhalen zijn moeilijk te controleren, maar de hoeveelheid getuigenissen die mensenrechtengroepen en journalisten de afgelopen jaren hebben verzameld duidt op een patroon. Amnesty publiceerde dit jaar een rapport dat de systematische, onrechtmatige en vaak gewelddadige pushbacks in Kroatië aan de kaak stelt. Ook vinden er zogenaamde ‘chain pushbacks’ vanuit Slovenië en soms zelfs Italië plaats. Vluchtelingen worden daarbij zonder procedure overgedragen van grens naar grens, totdat ze weer in Bosnië-Herzegovina zijn. Terug bij af. Duizenden vluchtelingen zitten inmiddels vast in het armste land van Europa, dat in rap tempo een belangrijk nieuw knooppunt van ellende wordt.

Ondertussen leiden de pushbacks en het grensgeweld ertoe dat vluchtelingen steeds gevaarlijkere routes nemen. Mensen worden meegesleurd in snelstromende bergrivieren, raken gewond of komen om bij ongevallen met vrachtwagens, lopend over snelwegen of in de bergen. De Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) houdt een interactieve kaart van de vermiste en dode migranten bij.

Het Kroatische ministerie van Binnenlandse Zaken ontkent vuil spel. Zij zeggen migranten legaal de toegang tot Kroatië te ontzeggen op basis van de Schengen-afspraken. Amnesty bekritiseert niet alleen Kroatië, maar ook de Europese reactie op het Kroatische grensbeleid. Pas na aandringen van een aantal Europarlementariërs werd Kroatië voorzichtig op de vingers getikt. Ondertussen blijft de EU miljoenen euro’s in het Kroatische grensbeleid pompen. Aan de ene kant wordt het land dus op het matje geroepen om verondersteld wanbeleid jegens vluchtelingen, aan de andere kant wordt het geacht de EU-buitengrens te beschermen en krijgt het daar extra geld voor.

Smokkelaars

Het budget voor Europese grensbewaking zal in de periode 2021-2028 verviervoudigen, naar 34,9 miljard euro. Op papier waarborgen de deals met Libië, Marokko, Turkije en tal van andere landen de rechten van mensen die bescherming zoeken, maar in de praktijk komt daar weinig van terecht. Of vluchtelingen ‘The Game’ halen ligt daarmee niet alleen in hun handen of in die van smokkelaars of de EU, maar net zo goed in de handen van Libische milities, de koning van Marokko of de Turkse president Erdogan.

Bijna zeventig jaar na het ingaan van het Vluchtelingenverdrag moeten vluchtelingen in Europa een soort Hunger Games 2.0 zien te overleven om asiel te kunnen aanvragen. Kinderen die alleen reizen dragen de zwaarste last hiervan: zij zijn kwetsbaar voor uitbuiting, mensenhandel en criminaliteit. Tegelijkertijd voelen ze de verantwoordelijkheid voor hun families: ze móéten slagen. Sajid weet maar al te goed wat hem verderop in Europa te wachten staat, maar dat weerhoudt hem er niet van het spel weer aan te gaan. ‘Als je in Afghanistan iets wilt bereiken, wordt je droom al snel kapotgemaakt. Hier hebben we de hoop dat we iemand kunnen worden.’

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Producties.