Bij iedere kale man die Jewher Ilham voorbij ziet lopen, moet ze eventjes aan haar vader denken. Of ze nu in haar woonplaats Washington DC is of – zoals nu – op reis door Europa om aandacht te vragen voor de onderdrukking van de Oeigoeren in China. Leeft haar vader nog? Hoe is het met hem? Volledig kaal was de Oeigoerse econoom en schrijver Ilham Tohti (1969) niet, toen hij in 2014 op het vliegveld van Beijing werd opgepakt waarna hij in een showproces tot levenslang werd veroordeeld. ‘Maar als hij geen zin had om zijn grijze haar te verven, scheerde hij gewoon alles af’, vertelt de 27-jarige mensenrechtenadvocaat op een warme juni-dag in het kantoor van Amnesty Nederland, waar ze later die dag een afspraak heeft om over haar werk te vertellen. Met een accent dat weggeeft dat ze al jaren in de Verenigde Staten woont, zegt Jewher Ilham op liefkozende toon: ‘Aan die gekke kleine dingen die papa deed, denk ik iedere dag.’
Hij had nooit gepleit voor ‘separatisme’ zoals de aanklacht luidde, maar vond dat Oeigoeren en Han-Chinezen prima vreedzaam konden samenleven. Als de overheid maar op verzoening aanstuurde
Praten over haar vader gaat Ilham – die haar vaders voornaam als achternaam heeft – makkelijk af, ze doet het nu al meer dan acht jaar. Over wie hij was: een gerenommeerde hoogleraar Economie aan de Minzu Universiteit in Beijing en oprichter van de geblokkeerde website Uyghur Online, dat rapporteerde over mensenrechtenschendingen tegen wie dan ook in China. Over wat hij dacht: dat Oeigoeren en Han-Chinezen (de grootste etnische groep in China) prima vreedzaam konden samenleven, als de overheid maar op verzoening aanstuurde. En dat hij dus helemaal niet gepleit had voor ‘separatisme’, zoals de aanklacht waarop hij tot levenslang veroordeeld werd luidde.
Maar Ilham praat niet meer alleen over haar vader. Na jaren vooral voor zijn zaak te zijn opgekomen, is ze pleitbezorger geworden voor de gehele Oeigoerse ‘familie’, zoals ze de etnische groep noemt.
Xinjiang? Where is that?
Jewher Ilhams activisme begon met een getuigenis voor het China-comité van het Amerikaanse Congres over haar vaders arrestatie, waar zijzelf bij was. Ze hoopte op politieke druk op China om haar vader vrij te laten, door senatoren te vertellen wat er precies gebeurd was op 20 februari 2014. Vlak voor hun vlucht naar Indiana, waar ze voor de gezelligheid mee naartoe ging voordat hij een jaar met een beurs op de University of Indiana zou werken, werd hij afgevoerd. En dus stapte Ilham alleen naar het vliegtuig in: ‘Mijn vader drong daarop aan, want terugkeren naar ons huis in Beijing leek hem geen goed idee.’
Met het geld dat voor haar vaders aanstelling bedoeld was, kon Ilham – toen 18 jaar – zelf studeren aan de Indiana University in Bloomington. Vakken in internationale betrekkingen en politicologie, dat leek haar handig gezien haar vaders situatie. Na haar getuigenis in het Congres volgden bezoeken aan scholen, universiteiten en internationale conferenties. Ze bezocht het Europees Parlement om haar vader te nomineren voor de Sacharovprijs voor de vrijheid van denken, die hij vijf jaar na zijn arrestatie won voor zijn ‘verzoeningsgerichte inzet’ voor de rechten van de Oeigoeren in China.
‘Ik was niets anders gewend dan dat we af en aan huisarrest hadden’
In het Amerikaanse Witte Huis kreeg Jewher Ilham in 2019 bij een evenement met andere mensenrechtenactivisten onverwachts het woord. Ze vertelde over de concentratiekampen waar honderdduizenden Oeigoeren gehersenspoeld, gemarteld en gesteriliseerd worden, in de regio die bekendstaat als Xinjiang, wat ‘nieuw territorium’ betekent in het Chinees. ‘Where is that? Where is that in China?’, was de reactie van president Trump.
‘Die onbekendheid met de onderdrukking van Oeigoeren is intussen gelukkig verleden tijd’, blikt Ilham terug. ‘Maar na iets weten volgt: er ook iets aan doen!’
Om dat voor elkaar te krijgen, maakt Ilham een tour langs verschillende Europese landen. ‘Ik sta erom bekend dat ik altijd overal ja op zeg’, vertelt ze lachend terwijl ze een week aan afspraken – uitgesteld door een corona-infectie – in één dag probeert te proppen. ‘Daarom ben ik altijd moe. Maar je weet nooit welke persoon die ik spreek een verandering teweeg kan brengen, welk puzzelstukje het hele plaatje compleet maakt.’
Dat plaatje, dat is de situatie waar de Oeigoeren in zitten: van de hierboven genoemde concentratiekampen en de dwangarbeid waarmee Oeigoeren katoen, tomaten en andere producten moeten plukken tot de censuur en propaganda waarmee de Chinese autoriteiten dit alles onder de pet proberen te houden. ‘Het duurde even voor ik zelf doorhad hoe ernstig het was’, zegt Ilham. ‘En al helemaal voor ik erachter kwam dat ons gezin niet als enige hiermee te maken had. Ik was niets anders gewend dan dat mijn vader af en toe een tijdje verdween, om dan weer vrijgelaten te worden. En dat we af en aan huisarrest hadden.’
Waardoor dacht u: hierover moet ik met de wijde wereld praten?
‘Toen mijn vader na drie maanden nog niet vrij was, voelde ik: dit keer is het anders. Bovendien kwam ik er toen achter dat, hoewel de arrestatie in Beijing plaatsvond, het agenten uit de Oeigoerse regio waren die hem hadden opgepakt. Dat zijn arrestatie zo’n omslachtige operatie was, betekende dat de opdracht wel van een belangrijke regeringspersoon moest komen. Toen besloot ik: ik trek mijn mond open, en ga voor zijn zaak getuigen bij het Congres.’
‘Als kind ging ik naar een Chinese kostschool. Pas later heb ik Oeigoers geleerd, via een vak op de universiteit. Lang schaamde ik me: de dochter van een prominente Oeigoerse wetenschapper spreekt zelf niet eens Oeigoers!’
Tegenwoordig werkt u voor de non-profitorganisatie Worker Rights Consortium, en zet u zich in voor internationale wetgeving tegen handel in producten die gemaakt zijn met Oeigoerse dwangarbeid. Dat is een stuk breder dan getuigen voor uw vaders onschuld.
‘Dat klopt. In 2017 begon ik door te krijgen dat het niet over mijn familie gaat. Het gaat om honderdduizenden vergelijkbare of nog ergere ervaringen. Hoe meer nieuws er naar buiten kwam, hoe dieper mijn hart zonk. Wij Oeigoeren waren als kikkers in een te heet bad, we dachten dat we de onderdrukkingen misschien wel konden verdragen. Maar het werd steeds heter en op gegeven moment was het te laat om uit het kokende water te klimmen.
Hoe meer ik leerde op Indiana University, hoe duidelijker het belang van mensenrechten werd. In China waren mensenrechten een heel abstract concept voor me, maar intussen werd het levensecht. Ik besloot om samen te werken met andere jonge Oeigoeren, die eerst ook vooral voor hun eigen familieleden actievoerden. We moesten het samen gaan doen.’
Lees ook:
Deze Oeigoerse overleefde een Chinees kamp: ‘Op de zwartste momenten geloofde ik zelf dat ik een terrorist was’
Een hele verandering, beschrijft u in uw boek Because I have to, dat begin 2022 verscheen.
‘Inderdaad. Toen ik net in de VS woonde, hield ik afstand van de meeste andere Oeigoeren daar, omdat ik niet wist wie ik kon vertrouwen en wie welke politieke opvattingen had. Ik was een tiener die niet veel van de situatie begreep. En ik was bang dat als ik gezien of gefotografeerd zou worden met mensen die het Chinese regime als “separatist” bestempelde, dat dit als bewijs tegen mijn vader kon worden gebruikt. Maar nadat hij eenmaal tot levenslang veroordeeld werd, maakte die angst weinig meer uit. Bovendien werden intussen meer en meer Oeigoeren opgepakt, of ze nou wel of niet politiek actief waren.
Afgezien daarvan, was mijn Oeigoers nog niet goed genoeg. Als kind ging ik naar een Chinese kostschool. Dus pas in Indiana heb ik echt Oeigoers geleerd, via een vak op de universiteit. Lange tijd schaamde ik me. Ik wilde niet beoordeeld worden, en dat mensen zeiden: ‘O, de dochter van een prominente Oeigoerse wetenschapper spreekt zelf niet eens Oeigoers!’ Toen ik er beter in werd, voelde ik me zelfverzekerder. En verdiepte ik me in meer culturele dingen: de islam, de Oeigoerse keuken. Heel veel was nieuw voor me.’
Wat was de eerste Oeigoerse maaltijd die u zelf kookte?
‘Laghman, een noedelmaaltijd. Omdat ik geen authentieke noedels kon maken heb ik spaghetti gebruikt, met Oeigoers gekookte groenten erbovenop. Het was voor mijn mentor Elliot, om hem te bedanken voor zijn hulp. Hij had mijn vader maar één keer ontmoet, en toch nam hij me in huis als zijn eigen dochter toen ik in mijn eentje in de VS aankwam. Hij leerde me dat ik een vechter voor deze zaak moest zijn. Ik was behoorlijk ongeduldig toen ik in Indiana aankwam, en kwetsbaar: ik huilde om alles en was vaak boos. Maar het gaat om geduld en consistentie, leerde ik. Als je stopt met vechten, is er geen hoop meer. Als je blijft proberen, is er een kans.’
Is dat te doen, altijd doorgaan?
‘Haha, nou, nee. Mijn leven was een soort non-stop achtbaanrit geworden. Ik rende overal heen. Ik stond op het punt om aan een werktrip van 44 dagen in Europa te beginnen – met onder andere een bezoek aan Amnesty Nederland – en had mijn koffers al gepakt, toen alles werd gecanceld. 6 maart 2020. De pandemie sloeg in. Ik was boos, teleurgesteld, maar vooral opgelucht.
Maar daarna kwam de lamlendigheid. Ik wist niet wat ik moest doen, verloor mijn motivatie en sloot mezelf op in mijn kamer. Dagen en dagen lag ik in bed. Ik kookte niet meer, danste niet meer. Ik sliep nauwelijks. Ik lag gewoon naar het plafond te staren. Er zitten stipjes op, die werken heel therapeutisch. Twee maanden staarde ik naar het plafond. Tot mijn kamergenoot zei: “En nu is het genoeg. Ik weet dat je moe bent, maar je hebt je rust gehad. Je moet weer jezelf worden, dit ben jij niet.” En ze had gelijk.’
Hoe werd u weer uzelf?
‘We gingen groenten verbouwen, op de vensterbank. Zodat ik weer wat beter zou gaan eten. Lente-ui, selderij, paksoi, koriander. Iedere dag zag ik ze groeien. En dat motiveerde me. Zelfs de groenten groeien. Ik wil ook groeien. Zelfs de groenten dragen bij, aan mijn voeding in mijn maag. Ik moet ook ergens aan bijdragen. Ik verstuurde weer een e-mail. Woonde weer een vergadering bij, online. Het duurde even, maar zo vond ik weer mijn vertrouwde aanvalsmodus terug.
‘Tegen andere jonge activisten zeg ik nu: “Ik voelde me slecht omdat ik een burn-out had en niets deed, maar toen ik beter werd, kwam ik sterker terug. Het is oké om een burn-out te hebben. Maar als je het kan voorkomen, is dat beter.”’
Zegt u nog altijd ja tegen alles?
Aarzelend, maar met een grijns op haar gezicht: ‘90 procent van de tijd? 95 procent? Maar minder dan voorheen, haha! Ik weet nu beter wat mijn prioriteiten zijn. En probeer een focus te kiezen. Nu richt ik me op Oeigoerse dwangarbeid, als projectcoördinator bij het Worker Rights Consortium.
Worden er ook concrete stappen gezet om die dwangarbeid tegen te gaan?
Op 21 juni ging in de Verenigde Staten eindelijk de wet in werking die het bedrijven verbiedt om producten met materialen uit de Oeigoerse regio te importeren – tenzij echt bewezen is dat er geen sprake is van dwangarbeid. We zullen in de gaten houden hoe het wordt gehandhaafd. En we richten ons nu op Canada, Australië en de EU. Want daar kunnen bedrijven hun dwangarbeid-producten nog altijd dumpen, of doorsluizen naar de Amerikaanse markt.
En dan verandert er voor de Oeigoeren niets. Dan blijft het water kokend heet.’
Van Jewher Ilham verscheen recentelijk: Because I Have to – The Path to Survival, the Uyghur Struggle, 250 pagina’s, 22,99 euro.
