‘Ik weet niet of je ooit van zo’n verschrikkelijke beproeving kunt herstellen’, zegt de Australische advocate Jennifer Robinson (43) via Zoom. ‘Maar ik hoop dat het feit dat hij nu vrij is, hem een kans geeft.’ Ze heeft het over haar cliënt Julian Assange, die eind juni vrij is gekomen na vijf jaar in een Britse cel. Daarvoor zat hij zeven jaar ondergedoken in de ambassade van Ecuador in Londen.

Assange, oprichter van het klokkenluidersplatform WikiLeaks, bekende eind juni schuld aan het overtreden van de Amerikaanse Spionagewet. In ruil voor die schuldbekentenis werd de 52-jarige Australiër vrijgelaten. Op het Amerikaanse eiland Saipan in de Stille Oceaan werd hij veroordeeld tot 62 maanden celstraf, wat overeenkomt met de tijd die hij al vastzat in voorarrest in het VK.

De VS probeerden Assange jarenlang uitgeleverd te krijgen. Hij vocht dat aan bij een Britse rechtbank uit angst dat hij in de VS geen eerlijk proces zou krijgen. Daar lagen namelijk achttien aanklachten klaar, onder meer voor inbreken in computersystemen en spionage. Samen waren die aanklachten goed voor een maximale gevangenisstraf van zo’n 175 jaar. Amnesty riep het VK eerder op om Assange niet uit te leveren aan de VS, omdat het risico bestond dat hij daar de doodstraf zou krijgen.

Geheime documenten

Aanleiding voor de aanklachten was dat WikiLeaks in 2010 honderdduizenden (geheime) documenten publiceerde met onder andere informatie over mensenrechtenschendingen door Amerikaanse militairen. Zo werd een video gepubliceerd waarin te zien is hoe Amerikaanse soldaten in Irak achttien burgers doodschieten.

In hetzelfde jaar werd Assange aangehouden in het VK. Zweedse aanklagers beschuldigden hem van seksueel geweld tegen twee vrouwen. Later werden die aanklachten ingetrokken. De Australiër vluchtte toen naar de ambassade van Ecuador in Londen om uitlevering aan Zweden en daarmee de VS te voorkomen. Toen er spanningen tussen Assange en Ecuador ontstonden, werd hij door de Britse politie uit de ambassade gehaald. Kort daarna, in 2019, werd hij opnieuw gearresteerd en vijf jaar lang vastgehouden in een zwaarbeveiligde gevangenis in de Britse hoofdstad.

‘Ik ben blij dat hij nu thuis is in Australië, bij zijn familie’, zegt zijn advocaat Robinson. ‘Hij neemt de tijd om te herstellen. Gelukkig hebben de media tot nu toe zijn privacy gerespecteerd. Zoals zijn vrouw Stella zei: vrijheid komt langzaam.’

U heeft veertien jaar aan de zaak gewerkt. Wat betekent zijn vrijlating voor u?

‘Het was een zwaarbevochten overwinning, maar de uitkomst is misschien wel een van de grootste beloningen uit mijn carrière. Juist vanwege het ernstige en langdurige onrecht. Het is geweldig om hem nu vrij te zien rondlopen.’

Had u deze uitkomst ooit verwacht?

‘Veel mensen zeiden dat het onmogelijk was om hem vrij te krijgen en dat hij de rest van zijn leven in de gevangenis zou doorbrengen. Maar ik heb altijd geloofd dat Julian vrij zou komen. Zijn gevangenschap was te duister voor onze democratieën. Het gevoel van onrechtvaardigheid hield mij bij de les. Ik kan geen maatschappij accepteren die een bekroonde journalist en uitgever de rest van zijn leven in de gevangenis laat zitten.’

Hoe heeft u die schikking voor elkaar gekregen?

‘Het was een combinatie van factoren. Overal ter wereld, van Australië en het VK tot de VS, werden grassroots campagnes gevoerd. Mensen oefenden druk uit op deze regeringen om in actie te komen om deze zaak te beëindigen. Heel belangrijk was uiteindelijk de steun van de Australische regering. Julian is een Australisch staatsburger, ik ook en ik heb veertien jaar lang parlementsleden geïnformeerd die een campagne voerden om Julian naar huis te halen en om de Australische regering aan onze kant te krijgen. Pas toen de huidige Labor-regering onder premier Anthony Albanese een sterk standpunt innam, kwam er beweging in de zaak. Voor die tijd sprak het Amerikaanse ministerie van Justitie niet eens met ons.’

‘Ook hebben onze teams hier in het VK heel veel juridisch werk gedaan om uitlevering te voorkomen. Wij hadden deze zaak kunnen winnen, maar dat was natuurlijk niet gegarandeerd. Het hielp ook dat we in een Amerikaans verkiezingsjaar zitten. De VS hebben waarschijnlijk begrepen dat er niets goeds was aan de zaak, die breed zou worden uitgemeten in de media. Dus ik denk vooral dat de politieke omstandigheden zijn veranderd, waardoor het een prioriteit werd voor de VS, het VK en Australië om dit op te lossen.’

Waarom veranderde het standpunt van de Australische regering zo plotseling?

‘Opeenvolgende Australische regeringen, zowel Labor als Liberal, hadden niets voor Julian gedaan. Maar dat veranderde toen de toenmalige leider van de oppositie, Anthony Albanese, regeringsleider werd. Ik hield hem al meer dan een decennium op de hoogte over deze zaak en hij heeft uiteindelijk een principieel besluit genomen. Ik heb heel nauw samengewerkt met de Australische regering om deze uitkomst veilig te stellen.’

Lees ook: Hoe klokkenluider Julian Assange lange tijd voor velen een idool was, maar nu wegkwijnt in een Britse cel 1 augustus 2019

Wat was het moeilijkste aan deze zaak?

‘Omgaan met de constante desinformatie over Julian en WikiLeaks en de overheidspropaganda over de vermeende schade die werd veroorzaakt door zijn publicaties. Veel media gingen daarin mee, maar er zijn nooit slachtoffers gevallen als gevolg van zijn publicaties. De media hadden vanaf het begin achter Assange moeten gaan staan, omdat je geen onderscheid kunt maken tussen wat WikiLeaks en kranten als The New York Times deden: namelijk het ontvangen en publiceren van informatie. Iedereen had zich moeten verzetten – want dit zou als precedent kunnen worden gebruikt om andere journalisten aan te pakken – maar dat is nooit gebeurd.’

‘Pas toen Trump aan de macht kwam werden de media een beetje wakker, doordat de president zei dat de pers de vijand van het volk is. Maar in de begindagen was ik diep teleurgesteld in de media, die faalden in het verdedigen van hun eigenbelang. Nu is dat veranderd, maar het heeft vele, vele jaren geduurd.’

Denkt u dat het anders was gelopen als de media eerder waren opgestaan?

‘Ja, ik denk het wel. Maar het was ook moeilijk, gezien de druk waaronder we allemaal stonden. We werden in de gaten gehouden, ik kreeg doodsbedreigingen, verkrachtingsbedreigingen en bedreigingen van de Amerikaanse overheid. Zo werd Julians recht op een goede verdediging aanzienlijk aangetast.’

‘Deze zaak heeft het recht op vrije meningsuiting op een angstaanjagende manier ondermijnd’

‘Bovendien was het moeilijk voor mij als advocaat om te zien dat je cliënt zo’n ernstig onrecht doormaakt en dat zijn gezondheid zo snel achteruitging in de loop der jaren. Het duurde zo lang dat het voor de meeste mensen bijna normaal werd dat Julian Assange in de gevangenis zat. Ik moest me constant verzetten tegen die normalisering.’

Wat betekende de vervolging van Assange voor de rest van de wereld?

‘Het schiep een precedent en gaf een groen licht aan andere landen. Kijk maar naar wat er gebeurde: de Turkse regering gebruikte de WikiLeaks-zaak om de vervolging en gevangenneming van Can Dündar te rechtvaardigen. En de president van Azerbeidzjan zei, toen de BBC hem iets vroeg over de vrijheid van meningsuiting, zoiets als: “Praat niet met mij over de vrijheid van meningsuiting. Jullie hebben Julian Assange in de gevangenis.” Dat was voor mij een van de pijnlijkste dingen: het signaal dat deze zaak aan de rest van de wereld gaf en het huiveringwekkende effect dat het had op de journalistiek en journalisten overal. Dat is waarom het zo belangrijk voor mij was om door te zetten en te laten zien dat gerechtigheid mogelijk is.’

De VS hebben dus de eigen geloofwaardigheid te grabbel gegooid?

‘De morele autoriteit van de VS, het VK en andere liberale democratieën om elders in de wereld kwesties rond vrijheid van meningsuiting aan de orde te stellen kwam zwaar onder druk te staan. De zaak-Assange werd hun voortdurend in het gezicht gesmeten. En terecht.’

Schept de uitkomst van deze zaak niet een gevaarlijk precedent?

‘Natuurlijk. Assange had niet vervolgd mogen worden en geen dag in de gevangenis mogen zitten. Maar de beslissing om schuldig te pleiten was een rationele, gebaseerd op het risico op uitlevering, de tijd die hij in de gevangenis zou doorbrengen en het feit dat zelfs als we de uitleveringszaak zouden winnen, hij alleen beschermd zou zijn tegen uitlevering vanuit het VK, en nergens anders.’

‘Deze deal stelt niet per se een juridisch precedent voor iemand anders, het heeft zijn vrijheid veiliggesteld en we hebben een garantie van de VS dat ze hem niet zullen vervolgen voor iets anders. Ze hebben het uitleveringsverzoek ingetrokken, wat betekent dat hij internationaal kan reizen. Dus ik denk dat iedereen het als een grote overwinning kan zien.’

Wat als jullie door waren gegaan met het hoger beroep over uitlevering?

‘Dan had hij nog jaren langer vast kunnen zitten, zelfs als we hadden gewonnen. Het is de vraag of zijn gezondheid dat had toegelaten. Als we hadden gewonnen, en hij over de grens was gereisd, hadden de VS hem opnieuw kunnen laten arresteren. Dan had het hele proces opnieuw kunnen beginnen. Of ze hadden hem kunnen vervolgen voor andere publicaties. Wie weet wat een mogelijke Trump-regering had kunnen doen.’

Experts en belangengroepen zeggen dat de journalistiek een hoge prijs betaalt voor de deal van Assange. Is het dan wel een overwinning te noemen?

‘Ik denk dat het een overwinning is voor de rechtvaardigheid. In de zin dat je het op kunt nemen tegen een machtig land en kunt winnen en dat onmogelijke uitkomsten mogelijk zijn door een combinatie van recht, politiek en grassroots campagnevoeren. Vanuit juridisch oogpunt denk ik dat het druk zet op de Verenigde Staten om de Spionagewet te wijzigen. Julian moest schuld bekennen en toegeven dat het een overtreding van de Spionagewet was. Hij zei dat hij dacht dat hij beschermd werd door artikel 1 van de Amerikaanse Grondwet toen hij dit deed.’

‘Ik hoop dat deze zaak brandstof geeft aan de campagne om de Spionagewet te wijzigen om journalisten in de VS beter te beschermen. De zaak laat zien hoe de Spionagewet tegen anderen gebruikt kan en zal worden. Dat zou dus een enorme campagne moeten ontketenen voor hervormingen.’

Hoe realistisch is dat?

‘Dat is een vraag voor anderen, maar het is in ieder geval niet Julians taak. Waarom zou hij de rest van zijn leven in de gevangenis moeten doorbrengen om de vrijheid van meningsuiting in de VS te verdedigen? Het is nu aan journalisten, belangengroepen, leden van het Congres. Daarom bleef ik tegen Amerikanen zeggen: ik heb de afgelopen veertien jaar jullie Grondwet verdedigd, jullie recht op vrije meningsuiting. Bescherm het! Het is heilig. Het is een van de belangrijkste rechten die we hebben. Het is een van de meest gevierde rechten in de Verenigde Staten. En deze zaak heeft het echt op zo’n fundamentele en eerlijk gezegd angstaanjagende manier ondermijnd. Ik hoop dat deze zaak overal gesprekken over wetshervorming op gang brengt.’