1 Hoe hard is Senegal getroffen door covid?
Mensen met mondkapjes zijn zeldzaam in Senegal, niemand houdt afstand, bussen en taxi’s worden volgepropt en cafés en restaurants zijn tot diep in de nacht open. Op bezoek in een kliniek op het platteland steekt de hoofdverpleegkundige mij zelfs hartelijk de hand toe. Overal zie je mensen een maaltijd nuttigen uit hetzelfde bord.
De losse omgang met het virus heeft waarschijnlijk niet geleid tot extreme sterfte. Sinds het begin van de pandemie vielen er volgens cijfers van de WHO in Senegal minder dan tweeduizend doden door corona. Dat is tien keer zo weinig als in Nederland, dat een even grote bevolking heeft. De vraag is hoe betrouwbaar deze cijfers zijn. Senegal houdt de registratie van doden niet centraal bij, waardoor oversterfte moeilijk gemeten kan worden. In sommige andere Afrikaanse landen is de oversterfte soms wel vijf keer hoger dan het officiële dodenaantal door covid-19, wat zou kunnen wijzen op een fors hoger sterftecijfer door corona.
Desondanks lijkt de coronapandemie de meeste Afrikaanse landen minder hard te treffen. Uitpuilende ziekenhuizen en zorg die de vraag niet aankan, zijn zeldzaam op het continent.
De officiële besmettingscijfers zijn door weinig testen extreem laag, maar bloedonderzoek door het Institut Pasteur, een in de hoofdstad Dakar gevestigde non-profitorganisatie gericht op gezondheidszorg en welzijn in West-Afrika, laat zien dat het virus alom aanwezig is. Na de eerste golf had in Dakar 44 procent van de bevolking antistoffen tegen corona. In Ziguinchor, de grootse stad in het zuiden, was dat percentage zelfs 57 procent.
2 Wat zijn de oorzaken van de geringe sterfte?
‘Slechts zo’n 15 procent van de besmette Senegalezen ontwikkelt ziekteverschijnselen door corona’, zegt Moustapha Mbow, medisch bioloog aan de Cheikh Anta Diop Universiteit in Dakar.
Onderzoek in Ethiopië, gepubliceerd in medisch tijdschrift The Lancet, kwam uit op 25 procent. In Nederland ligt dit percentage op 75 procent. De verklaringen voor de verschillen zijn divers. De relatief jonge bevolking en een heet klimaat zijn twee redenen waarom de pandemie minder hard toeslaat. Zo ligt de gemiddelde leeftijd in Senegal rond de 19 en is de levensverwachting zo’n 62 jaar (terwijl corona vooral ouderen treft). Ter vergelijking: in Nederland ligt de gemiddelde leeftijd rond de 42 en is de levensverwachting ongeveer 80. Maar zeker zo belangrijk is volgens Mbow dat het gemiddelde Afrikaanse afweersysteem waarschijnlijk beter werkt tegen corona.
In samenwerking met hoogleraar parasitologie Maria Yazdanbakhsh van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) onderzoekt Mbow waarom dat zo is. ‘Vermoedelijk doordat veel mensen in Afrika in het dagelijks leven vaak in contact komen met parasieten, virussen en bacteriën. Bijvoorbeeld door vervuild drinkwater. Daardoor staat de afweer altijd op scherp. Van een nieuw virus, zoals corona, schrikt het lichaam niet en het afweersysteem onderneemt zelf actie.
Niet alle mensen in Senegal hebben dit voordeel, benadrukt Mbow. Het afweersysteem van ‘de elite’, die doorgaans in hygiënischer omstandigheden leeft en minder in contact komt met parasieten, lijkt meer op dat van westerlingen. Vandaar dat veel Senegalezen beweren dat covid vooral rijken treft. ‘Dat klopt min of meer’, aldus Mbow.
Het lichaam van Europeanen en Amerikanen reageert net als dat van rijke Senegalezen heviger op het virus, legt Mbow uit. Mensen uit landen met minder ongelijkheid en betere sociale voorzieningen (zoals voor iedereen toegankelijke gezondheidszorg) komen zelden in aanraking met parasieten. ‘Daardoor is hun afweersysteem “lui” geworden. Op het moment dat een ziekteverwekker binnendringt, raakt het lichaam in paniek. Mensen die ernstig ziek worden door covid hebben vaak een op hol geslagen immuunsysteem.
In landen elders ter wereld zijn dezelfde verschillen te zien. In onder meer Indonesië, Pakistan, Brazilië en India treedt het afweersysteem van armen effectiever op tegen corona dan dat van de rijken, aldus onderzoekers van het LUMC.
3 De beschikbaarheid van vaccins laat te wensen over. Is dat erg?
Ondanks de gemiddeld goede afweer worden een heleboel Afrikanen wel degelijk ernstig ziek door covid. Afgelopen zomer konden ook ziekenhuizen in Senegal de toeloop van coronapatiënten nauwelijks aan. Maar doordat rijke landen graag een grote voorraad vaccins aanleggen, met het oog op mogelijke boostercampagnes, vist Afrika achter het net. Daarom hebben de Verenigde Naties het COVAX-programma geïnitieerd, uitgevoerd door UNICEF, waarin rijke landen toezegden een deel van hun vaccins te doneren aan Afrikaanse en andere landen. De donaties komen maar langzaam op gang. In Senegal is pas zo’n 5 procent van de bevolking gevaccineerd.
Ook zijn er initiatieven om zelf vaccins te produceren. ‘We hopen volgend jaar een fabriek in Senegal operationeel te hebben’, zegt Amadou Sall, directeur van het Institut Pasteur in Dakar. ‘BioNTech is een van onze partners.’ De fabriek, onder meer gefinancierd door de Wereldbank, moet op termijn 300 miljoen doses per jaar produceren. Het Institut Pasteur produceert al zijn eigen sneltests.
‘We willen hier ook vaccins tegen malaria en tbc gaan maken’, zegt Sall. Aan een malariavaccin wordt al jaren gewerkt en het eerste is zelfs al goedgekeurd, maar omdat daar alleen in sub-Sahara-Afrika behoefte aan is, goed voor 95 procent van alle malariadoden wereldwijd, waren er altijd weinig commerciële partijen die wilden investeren.
4 Staan mensen in de rij voor vaccinatie, of is er ook in Senegal aversie?
‘Ik heb voldoende vaccins’, zegt Ibnou Diakhaté, hoofd van een kliniek in Widou Thiengoly, ten noordoosten van Dakar. ‘Maar er komt bijna niemand. De meeste Senegalezen maken zich niet zo druk over corona. Andere aandoeningen, zoals hoge bloeddruk, veroorzaken meer problemen.’
Daarnaast is er net als elders ter wereld wantrouwen. In Senegal is het wantrouwen ten opzichte van veel andere Afrikaanse landen erg hoog. Ook in het islamitische Noord-Nigeria weigeren veel mensen zich al decennialang te laten vaccineren tegen polio, omdat ze denken dat vaccins onvruchtbaarheid veroorzaken. En in Congo bestaat groot wantrouwen tegenover het ebolavaccin, zo bleek onder meer uit een reportage van Nieuwsuur.
5 Werken de vaccins die we in Europa gebruiken even goed in Afrika?
De eerste onderzoeken duiden erop dat de huidige coronavaccins minder goed presteren in Afrika, aldus een publicatie van het Nederlandse Joep Lange Institute. Waarschijnlijk komt dat doordat het immuunsysteem van de meeste mensen in Afrika anders reageert. Een malariavaccin in ontwikkeling van het Amerikaanse bedrijf Sanaria bleek getest op Europeanen en Amerikanen 80 procent effectief, terwijl het beschermingscijfer in Afrika, waar het onder meer getest werd in Tanzania en Equatoriaal-Guinea, tussen de 27 en 55 procent lag. Volgens onderzoekers van het Joep Lange Institute bestaat daarom de kans dat met name voor armere Afrikanen, die relatief vaker in onhygiënische omstandigheden leven, speciale coronavaccins ontwikkeld moeten worden.
