Acht jaar reisde je door Rusland om in je grafische reportages mensen te tekenen die leven in de marge van de samenleving. Hoe is dat ontstaan?
‘Ik miste om mij heen de verhalen over het hedendaagse Rusland. De Moskouse kunstwereld begon me te vervelen en ik wilde graag andere gemeenschappen in Rusland ontmoeten. Ik wilde het leven tekenen.’
Lomasko’s zoektocht naar het Rusland van alledag legt ze vast in karakteristieke zwart-wittekeningen met hier en daar een scherp kleuraccent. Al snel kwamen daar teksten bij. ‘Eerst was ik bang om te schrijven’, zegt Lomasko (1978). ‘Totdat ik me realiseerde dat ik niet alleen kunstenaar maar ook schrijver kan zijn. En dat ik mensen zo een stem kan geven.’ Begin dit jaar was de Russische in Amsterdam bij de opening van de tentoonstelling Art of Resistance in galerie Power of Art House, waar een deel van haar werk te zien was.
In Other Russia’s, stories and drawings from the age of Putin, Lomasko’s tweede boek, zien we Rusland van een kant die vaak verborgen blijft. In een van de tekeningen zit een Kazachse vrouw die jaren als slavin werd vastgehouden en aan het werk was gezet in een supermarkt in Moskou. In de tekstwolk: ‘We hadden twee minuten om te eten. Als we niet op tijd klaar waren, werden we op ons hoofd geslagen met knuppels.’
Hoe wist je door te dringen tot die verschillende Russische werelden?
‘Ik heb iedereen op een andere manier ontmoet. De ex-slavinnen via vrienden die hen bijstonden tijdens het proces na hun ontsnapping. En bij mijn tekenlessen in de jeugdgevangenis leerde ik de jonge delinquenten kennen die ik ook heb vastgelegd.’
Even later voegt Lomasko daar met de haar typerende ironie aan toe: ‘Eén ding valt me steeds weer op: hoe gewoon het is om onzichtbaar te zijn in Rusland.’
Russische kunstenaars vragen zich constant af waar de grenzen liggen en censureren zichzelf
Het tweede deel van het boek speelt zich juist af in de openbaarheid, in de straten van Moskou. Onder de titel Kroniek van het verzet kleurt Lomasko de grote anti-Poetin-demonstraties van 2012, die plaatsvonden rondom de verkiezingen, het verzet van de Russische punkband Pussy Riot en de Occupy-beweging. Een oudere dame met wandelstok en gebloemde hoofddoek kijkt de lezer aan en vraagt: ‘Waar kan ik hier een machinegeweer krijgen om Poetin te beschieten?’
Wat verbeeldt de tekening van een verregende groep mensen in een park?
‘Dat is het Occupy Abay-kamp in Moskou in 2012. Wat ik zo mooi vind om te laten zien is dit – zeker voor Rusland – ongewone moment van gezamenlijk verzet. Duizenden liberalen, communisten, lhbti-activisten en noem maar op kwamen er samen. Waar mensen met elkaar in gesprek gingen en waar meningen werden bijgesteld. En dat in het centrum van Moskou!’
Het idee dat je in Moskou samen kon komen om een kamp op te slaan is voor de jongeren van nu al bijna niet meer te geloven, zegt Lomasko. ‘Tegenwoordig mag je alleen nog met toestemming de straat op. En ook dan is er harde repressie.’ Ze vervolgt: ‘In die dagen geloofden we echt dat we iets konden veranderen. Maar onze hoop werd verwoest toen Poetin werd herkozen. Vandaag de dag ben ik bang om te fantaseren over een vrije toekomst.’
En hoe zit dat met jouw werk, is daar wel ruimte voor in Rusland?
‘Zelden. Te vaak heb ik meegemaakt dat ik word uitgenodigd voor een tentoonstelling en dat vlak voor de opening de galerie ineens moet sluiten. Omdat de elektriciteit het niet zou doen, of een andere smoes.’
Tot haar eigen verbazing kreeg Lomasko in 2017 wel een expositie in het gerenommeerde Garage-museum in Moskou. En dat is precies hoe de censuur in Rusland werkt, zegt ze: wat de ene dag niet mag, mag een volgende keer wel. ‘Het is een truc van de overheid waardoor kunstenaars zich constant afvragen waar de grenzen liggen en daardoor zichzelf gaan censureren.’
Ondanks de serieuze thema’s, het geweld en de censuur zit er ook een donkere humor in je tekeningen. Zoals de sekswerkers die scherpe grappen maken over hun nutteloze mannen. Is dat bewust? ‘Het is niet per se mijn doel om grappig werk te maken. Wat ik wil laten zien is dat het leven niet zwart-wit is. En misschien is het leven in Rusland soms zo absurd dat je er vanzelf van in de lach schiet.’
Other Russia’s, stories and drawings from the age of Putin (2017), Penguin Books ltd.
