‘Ik wil niet zo’n typische diaspora-Turk worden’

Nil Mutluer‚ drijvende kracht achter tweeduizend Turkse ‘Academici voor Vrede’‚ hoort tot de eerste wetenschappers die in 2016 zijn weggezuiverd in Turkije. Nadat de Nisantasi Universteit in Istanbul haar had ontslagen‚ vluchtte ze naar Berlijn. Froukje Santing zocht haar daar op. ‘Ik houd mezelf voor dat ik geen balling ben. Ik heb nog een Turks paspoort. Maar hoe lang nog?’

Berlijn – Aan de telefoon aarzelde de Turkse sociaal wetenschapper Nil Mutluer (42) of ze me wel wilde ontvangen. ‘Ik heb de afgelopen maanden tal van interviews gegeven aan internationale media. De meeste journalisten vroegen niet naar de burgeroorlog die Ankara voert in het Koerdische Zuidoost-Turkije. Ze richten zich liever op mijn persoonlijke geschiedenis.’

Mutluer was een van de drijvende krachten achter de petitie die ruim tweeduizend academici – binnen en buiten Turkije – begin dit jaar ondertekenden. Zij riepen de Turkse regering op de vredesbesprekingen met de Koerden te hervatten. Ankara houdt sinds de zomer van 2015 met excessief geweld huis in het zuidoosten van het land. Het is een reactie op de bezetting van volkswijken in die regio door jonge Koerdische strijders‚ die daartoe waren overgegaan nadat het vredesoverleg was afgebroken tussen de regering en de gewapende Koerdische beweging PKK.

De Turkse president Recep Tayyip Erdogan bestempelde de ondertekenaars van de brandbrief‚ die bekend werden als ‘Academici voor Vrede’‚ tot staatsvijanden. De Nisantasi Universiteit in Istanbul‚ waar Mutluer de faculteit Sociologie leidde‚ schoof haar en vijf collega’s aan de kant. Andere ondertekenaars belandden in de gevangenis. In de zomer verhuisde Mutluer naar Berlijn‚ waar de Humboldt Universiteit haar een beurs toekende voor twee jaar om haar onderzoek naar ‘de masculiene stem van de politieke autoriteit in Turkije’ voort te zetten.

Mutluer behoort daarmee tot de eerste groep Turkse wetenschappers die dit jaar zijn weggezuiverd. Sinds de mislukte coup in juli ligt echter het gehele academische veld onder vuur. Meer dan zesduizend wetenschappers zijn geschorst‚ gearresteerd of aangeklaagd. Ze worden verdacht van betrokkenheid bij de PKK of bij de beweging van de Turks-islamitische prediker Fetullah Gulen‚ die ervan wordt beschuldigd achter de mislukte coup te zitten.

In toenemende mate worden ook seculiere Turken en andere critici van het conservatief-nationalistische bewind doelwit van uitsluiting en ontslag. Het aantal mensen dat het afgelopen jaar is ontslagen bij de zuiveringen ligt nu boven de 100 duizend. Tegen ruim 30 duizend van hen loopt een rechtszaak. Mannen en vrouwen die in het onderwijs‚ het leger of op ministeries werkten‚ maar ook journalisten en publicisten. Hun banen‚ voor zover de (media)bedrijven niet werden gesloten‚ worden ingenomen door Turken die loyaal zijn aan de regerende AK-partij van president Erdog˘an.

Mutluer en een onbekend aantal andere werkloze academici bemachtigden een nieuwe positie aan een westerse universiteit‚ maar de omvang van die groep verbleekt bij de uittocht van vrijzinnige Turken‚ veelal goed opgeleide middenklassers‚ die sinds de mislukte coup eveneens naar het buitenland trokken. Wat hen bindt‚ is dat het ‘nieuwe’‚ door de AK-partij geregeerde‚ Turkije – religieus‚ nationalistisch‚ gewelddadig‚ anti-intellectualistisch en patriarchaal – niet hun Turkije is.

Geraffineerde aanklachten

Als we op een mistige‚ ijskoude oktoberdag tegenover elkaar zitten in een koffiezaakje in een zijstraat van Unter Der Linden in Berlijn‚ pal tegenover het monumentale gebouw van de Sociologie- faculteit van de Humboldt Universiteit‚ kijk ik in vermoeide‚ maar nieuwsgierige ogen van een frele‚ vrij kleine vrouw. Ze ontleent ook kracht aan haar kwetsbare positie. Ze mag zich in Duitsland bevinden‚ zegt ze‚ ze is en blijft de activistische wetenschapper die niet alleen op de bres staat voor academische onafhankelijkheid maar ook voor vrijheden van minderheden en vrouwen in haar geboorteland.

Mutluer maakt nog altijd deel uit van de ‘Academici voor Vrede’‚ zij het van de Duitse afdeling‚ en is actief in internationale mensenrechtenorganisaties als Euro-Med Rights en vrouwenplatforms. Bovendien werkt ze vanuit Berlijn aan de oprichting van de Peace Foundation‚ die zich inzet voor vrede in Turkije. Een van de andere oprichters‚ de schrijfster Necmiye Alpay‚ zit in de gevangenis‚ vertelt ze met droevige ogen. De aanklachten tegen schrijvers en journalisten worden met de dag geraffineerder. Hun columns‚ nieuwsartikelen en andere geschriften zouden subliminale – ‘verborgen’ – boodschappen bevatten. Ze zijn dan misschien geen lid van een terreurorganisatie‚ ze opereren wel in de geest van de coupplegers of van de PKK‚ beweert de regering.

Als sociale wetenschapper in Turkije had Mutluer geen andere keuze dan haar stem te verheffen tegen wetteloosheid‚ legt ze uit. ‘Alleen op die manier kun je een platform creeren voor je academische werk.’ In de Turkse academische wereld word je geacht mee te waaien met de dominante politieke wind. Voordat de AK-partij in 2002 aan de macht kwam‚ waren dat de secularisten‚ de erfgenamen van het moderne Turkije dat Kemal Ataturk in 1923 had opgericht.

De veranderingen die de AK-partij doorvoert zijn immens, drastisch en inhumaan

De seculiere elite controleerde academische benoemingen‚ en wetenschappelijk onderzoek dat strijdig was met de pro-westerse orientatiekoers van het land werd gevetood. Hoofddoeken waren op de campus niet toegestaan‚ waardoor generaties moslimvrouwen uit het hoger onderwijs werden verbannen.

De AK-partij maakte het in 2010 mogelijk dat ook zij konden studeren. Het past in de filosofie van president Erdogan die met het Turkse onderwijs een ‘religieuze generatie’ wil opleiden. De universiteiten worden gedwongen hun koers te verleggen richting het ‘nieuwe Turkije’ dat de huidige machthebbers voorstaan. In academisch jargon: een amalgaam van islamitische vroomheid en nationalisme dat zijn oorsprong heeft in het Ottomaanse verleden. Per decreet heeft An- kara verordend dat de decaan niet langer wordt gekozen door het academische kader van de universiteit‚ maar door president Erdog˘an wordt benoemd.

Op de avond van de mislukte staatsgreep was Nil Mutluer in Berlijn om haar contract met de Humboldt Universiteit te tekenen en haar verblijfsvergunning te regelen. De dag erna‚ op 16 juli‚ vloog ze terug naar Istanbul om haar 3-jarige dochter op te halen. ‘Of we Turkije weer konden verlaten‚ wist ik niet. Ik sta op tal van zwarte lijsten en de douaneautoriteiten hielden critici van het bewind bij de grens tegen. Maar ik miste mijn kind‚ daarom waagde ik het erop.’ Haar dochter woont nu met haar in Berlijn.

Mutluer‚ die geen Koerdische achtergrond heeft en uit een seculiere familie komt‚ betreurt het dat het Westen vooral aandacht heeft voor het gebrek aan vrije meningsuiting in Turkije‚ de vele journalisten in Turkse cellen en de penibele situatie van de aanhangers van Fetullah Gulen. Razend belangrijk allemaal‚ benadrukt ze‚ maar waarom is er geen aandacht voor wat er in het Koerdische zuidoosten gebeurt? Het officiele verhaal is dat Turkije niet in oorlog is met de Koerden‚ maar met de gewapende beweging PKK. ‘In de Turkse diaspora in Europa – ik merk dat ook hier in Berlijn – lobbyen Erdogan-aanhangers driftig voor die benadering. Maar de realiteit is dat de regering een vuile oorlog voert in Zuidoost-Turkije. Vredesactivisten‚ academici en organisaties als Amnesty en Human Rights Watch vragen daar al langer aandacht voor.’

Onlangs kwamen daar de arrestaties bij van gekozen burgemeesters van overwegend door Koerden bewoonde steden in het zuidoosten. Gevolgd door arrestaties van parlementariers van de linkse Democratische Partij van de Volkeren (HDP) in Ankara en Diyarbakir‚ de grootste stad in Zuidoost-Turkije.

Mijn moeder zei altijd: “Ga op reis en kom terug”. Nu zegt ze: “Blijf weg. Ik kom wel naar Berlijn

Mutluer reisde in september 2015 voor een solidariteitswake naar Cizre‚ een Koerdische stad in Zuidoost-Turkije‚ waar een uitgaansverbod van 24 uur werd opgeheven dat destijds aan meerdere steden was opgelegd. Er zouden er daarna nog vele volgen. ‘Dat eerste verbod had negen dagen geduurd. Burgers hadden niets meer te eten‚ ze konden hun zieken niet laten verzorgen. Sluipschutters doodden kinderen in hun huis.’

Bij terugkomst in Istanbul gaf de Nisantasi Universiteit haar een waarschuwing: ze moest voortaan in het openbaar haar mond houden‚ anders volgde ontslag. Mutluer had in die tijd een eigen televisieprogramma‚ Paraphernalia‚ op de kritische zender IMC Tv. Het is een van de vele oppositiezenders die de afgelopen maanden op last van de regering in Ankara zijn gesloten‚ omdat ze een spreekbuis zouden zijn van de Koerdische terreur. Na haar ontslag in februari drukten regeringsgezinde kranten foto’s van haar af op hun voorpagina’s: ze was een terrorist‚ een verlengstuk van de PKK.

Mutluer is in de loop der tijd anders over de AK-partij gaan denken – net als menigeen bin nen en buiten Turkije. Toen deze in 2002 aan de macht kwam‚ dacht ook Mutluer ‘serieus’ dat Turkije lid zou worden van de Europese Unie en zich zou ontwikkelen tot een transparante democratie‚ een pluriforme samenleving. ‘Zeker vanaf 2005‚ toen de gesprekken over aansluiting met de EU daadwerkelijk van start gingen.’ Nadat de AK-partij in 2011 voor de derde keer op rij de verkiezingen had gewonnen‚ werd haar echt duidelijk dat het democratische Turkije waarop ze hoopte achter de horizon was verdwenen. De benodigde hervormingen stokten en Erdogan hintte op de invoering van een presidentieel systeem zonder democratische waarborgen‚ dat nu in 2017 zijn beslag moet krijgen.

Drijvende kracht

Ze vertelt dit‚ zegt Multuer‚ om te laten zien dat zowel optimisme als pessimisme een drijvende kracht is van haar activisme. ‘Vandaag de dag wint de wanhoop‚ al vecht ik om de hoop erin te houden. Ik houd mezelf voor dat ik geen balling ben. Ik beschik nog steeds over een Turks paspoort. Maar hoelang nog?’

Ze vindt het fijn om als academicus bij toerbeurt in en buiten Turkije te werken‚ om elders ‘nieuwe academische inzichten’ op te doen. Maar tegelijk spookt de vraag door haar hoofd of ze nog terug kan naar Turkije. ‘Wat als ik besluit daar de kerstvakantie door te brengen en mijn paspoort wordt ingenomen? Dan kan ik ook niet meer terug naar Duitsland.’ Ze vertelt dat haar moeder haar altijd heeft aangemoedigd naar het buitenland te gaan voor studie en werk. ‘Ze zei: “Ga en kom terug”. Nu zegt ze: “Blijf weg. Ik kom in de kerstvakantie wel naar Berlijn”.’

Ze zwijgt even‚ richt haar hoofd op en kijkt me recht aan. ‘Ik moet alle zeilen bijzetten om niet melancholisch te worden. Al zou ik naar Turkije terug kunnen‚ het is niet meer mijn Turkije. De veranderingen die de AK-partij doorvoert zijn immens‚ drastisch‚ inhumaan. Nu de uitzonderingstoestand is verlengd die sinds de coup van kracht was‚ is de rechteloosheid compleet.’

Het eenvormige‚ haatdragende ‘nieuwe Turkije’ vervult haar met een mengeling van vrees en eenzaamheid. ‘Alsof mijn verleden van mij is afgenomen. Tegelijk waak ik ervoor om zo’n typische diaspora-Turk te worden die alleen interesse heeft in Turkije.’

Ze wijst op het masculiene karakter van de macht in Turkije‚ het onderwerp van haar onderzoek. ‘Erdogan herformuleert niet alleen de rol van de islam in het publieke leven‚ het concept van Turkishness‚ maar ook de rollen van de seksen. Een van zijn recente uitspraken‚“Either you die like a man oryou die like a madam”‚ spreekt boekdelen. Het is een seksistische uitspraak die vrouwen kleineert en mannen aanspoort hun nationalistische plicht te vervullen‚ zich op te offeren voor hun vaderland.’ Onder madam verstaat Erdog˘an ook iedereen die niet zuiver Turks is in zijn ogen‚ benadrukt ze‚ zoals Armeniers en alevieten (liberale sji’itische moslims)‚ ook al ligt hun oorsprong in het Anatolische hartland.

Het is niet meer voldoende om een aanhanger te zijn van dit bewind‚ vervolgt Mutluer. ‘Je wordt geacht permanent te verklaren of je voor of tegen de AK-partij bent. In een politiek klimaat waarin vrouwen tweederangsburgers zijn en masculiniteit gelijk staat aan vaderlandsliefde‚ zijn mannen helden als ze jonge vrouwen in een bus in elkaar slaan omdat die in hun ogen niet kuis genoeg gekleed zijn.’

Biografie

NAAM Nil Mutluer GEBOREN in Ankara op 20 augustus 1974 STUDEERDE aan de faculteit Internationale Betrekkingen van de Bilkent Universiteit in Ankara BEHAALDE haar master Culturele Studies aan de Bilgi Universiteit in Istanbul DEED HAAR PROMOTIEONDERZOEK bij de faculteit Gender Studies aan de Centrale Europese Universiteit van Boedapest WAS TOT VOOR KORT hoofd van de faculteit Sociologie aan de Nisantasi Universiteit in Istanbul HAD HAAR eigen televisieprogramma‚ Paraphernalia‚ op een kanaal dat zich kritisch uitliet over de regende AK-partij en president Erdogan WAS EEN van de drijvende krachten achter de Turkse ‘Academici voor Vrede’ WERD BEGIN 2016 weggezuiverd WOONT SINDS de zomer in Berlijn met haar 3-jarige dochter.