Als Sergei Nikitin op woensdagochtend 2 november 2016 zijn kantoor wil binnengaan‚ ontdekt hij dat de ingang is verzegeld. Van buren hoort de directeur van Amnesty Rusland dat vijf agenten die ochtend de deur forceerden en de sloten vervingen. Zijn organisatie zou een flinke huurachterstand hebben bij de gemeente. De dagen erna werkt Nikitin met zijn drie medewerkers vanuit huis en in een buurtcafé. Hij geeft interviews aan internationale media en zegt te kunnen aantonen dat de huur altijd op tijd is betaald. Tweeënhalve week later krijgt Amnesty het kantoor terug. President Vladimir Poetin zou erbij zijn geweest toen de Moskouse burgemeester het bevel daartoe tekende. ‘Kennelijk hebben de patriottistische krachten die ons weg willen hebben de top van het Kremlin niet kunnen overtuigen’‚ zegt Nikitin. Cynisch: ‘Poetin laat zijn tegenstanders nu eenmaal liever bungelen dan dat hij ze afmaakt.’

Zes maanden later gaat Sergei Nikitin (60) met pensioen. Al eerder had hij dat aangekondigd. Met zijn Britse vrouw en hun 8-jarige zoontje verhuist hij naar New Mills‚ een Engels industriestadje in de buurt van Manchester.

In een pub niet ver van zijn huis kijkt hij terug op de veertien jaar dat hij directeur was van Amnesty. Daarbij zegt hij niet alleen maar te zijn tegengewerkt door de Russische autoriteiten. ‘Als het zo uitkomt‚ maken ze graag gebruik van ons.’

Poetin laat zijn vijanden liever bungelen dan dat hij ze afmaakt

Zo kreeg Nikitin op een zaterdagavond in 2006 thuis een telefoontje van het Kremlin. Hij moest zorgen dat Irene Khan‚ Amnesty’s toenmalige secretaris-generaal‚ zo snel mogelijk naar Moskou kwam. In aanloop naar de G8-top die die zomer in St. Petersburg werd gehouden wilde Poetin zich graag laten fotograferen met vertegenwoordigers van internationale milieu- en mensenrechtenorganisaties. ‘Een Amerikaans pr-bureau had hem dat geadviseerd’‚ zegt Nikitin.

Irene Khan vloog naar Moskou om in een persoonlijk gesprek met de president haar zorgen te uiten over de regels voor straatprotesten die het Kremlin vlak ervoor had aangescherpt. Poetin zei echter van niets te weten. Hij beloofde haar zorgen met zijn adviseurs te bespreken.

‘Uiteraard is hij daar nooit op teruggekomen’‚ zegt Nikitin terwijl hij zwarte thee bestelt. ‘En toch is het goed dat Irene met hem in gesprek ging. Zo hebben we nog enige invloed kunnen uitoefenen. Als Amnesty de uitnodiging had genegeerd‚ waren we waarschijnlijk op de zwarte lijst gekomen en wisten we zeker dat er niets zou veranderen.’

Psychologische strategie

In de gesprekken die hij zelf voerde met Russische autoriteiten zocht Nikitin vaak naar overeenkomsten. ‘De doodstraf was bijvoorbeeld een goed thema. Ik ben er vrij zeker van dat Poetin daartegen is.’ Verschillende keren heeft Nikitin op de staatstelevisie Amnesty’s standpunt over de doodstraf mogen verwoorden.

Daarnaast was het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken vaak geïnteresseerd als Amnesty kritiek had op de VS‚ Oekraïne‚ of andere niet met Moskou bevriende landen. Nikitin: ‘Maar het Kremlin is daarin niet heel anders dan de Britse‚ Amerikaanse of Nederlandse regering. Ook zij nemen Amnesty’s standpunten over als hun dat internationaal goed uitkomt.’

Eigenlijk‚ zegt Nikitin‚ speelde hij al die jaren een kat-en-muisspel met het Kremlin. Voor de gesprekken met hoge Russische ambtenaren ontwikkelde hij een psychologische strategie. ‘Voor aanvang benadrukte ik vaak even hoe sterk het was dat zij de kritische dialoog niet uit de weg gingen. Daar genoten die overheidsfunctionarissen echt van. Wat dat betreft zijn het net kleine kinderen. Daarna was het zaak vooral te zoeken naar sterke argumenten voor onze standpunten.’

Wapentransporten

Nikitin vertelt hoe hij een jaar of vijf‚ zes geleden tijdens een conferentie in Wenen een groep Russische diplomaten aansprak. ‘Er werd toen onderhandeld over het nog op te stellen VN-Wapenhandelverdrag. Ik wees hen op de voordelen voor Rusland. Met het verdrag had Moskou de oorlog met Georgië in 2008 misschien wel kunnen voorkomen‚ legde ik uit. In de maanden voor dat conflict had het Kremlin de Oekraïense en Amerikaanse wapentransporten naar Georgië binnen de VN kunnen aankaarten. Natuurlijk veranderden de Russische diplomaten niet meteen van standpunt‚ maar ze erkenden wel dat ze er zo nog niet naar hadden gekeken. Ik geloof echt dat mede door die gesprekken Rusland zich uiteindelijk minder fel opstelde‚ waardoor het verdrag er in 2013 kon komen.’ Hij denkt even na: ‘Dat de sluiting van ons kantoor vorig jaar vrij snel werd teruggedraaid‚ kwam misschien ook wel door mijn goede relatie met Buitenlandse Zaken. De top van het ministerie kent Amnesty en weet dat we openstaan voor een goed gesprek.’

Maar uiteindelijk‚ erkent Nikitin‚ houdt het Kremlin Amnesty volledig in de houdgreep. ‘Zelfs voor een demonstratie bij de Amerikaanse ambassade krijgen we inmiddels geen toestemming meer’‚ zegt hij bitter. En in 2015 nam de Doema‚ het Russische parlement‚ een wet aan waarmee de autoriteiten ‘ongewenste’ organisaties kunnen verbieden als die een ‘bedreiging’ vormen voor de staatsveiligheid. Er kwam een lijst met vijf organisaties‚ waaronder Amnesty‚ die voor sluiting in aanmerking kwamen.

Zo ver hoeft Poetin niet te gaan‚ zegt Nikitin cynisch. ‘Alleen al met vergaande bureaucratie maakt hij ons het werken onmogelijk. We zijn in Rusland bovendien maar een kleine club‚ waar heel weinig mensen van gehoord hebben. En als we kritiek uiten‚ worden we bovendien al snel weggezet als vijandig instrument van het Westen. Veel Russen geloven in het vijandsbeeld dat Poetin schetst: het land zou een klein fort zijn dat van alle kanten wordt aangevallen.’

Zelfs voormalige vrienden van me geloven dat het Westen Rusland kapot wil maken met zoiets als mensenrechten

‘In de Sovjet-Unie’‚ vervolgt Nikitin‚ ‘hadden alleen dwazen bewondering voor Marx‚ Lenin en Brezjnev. Hun propaganda was lachwekkend. Maar Poetin‚ die inmiddels langer aan de macht is dan Brezjnev‚ gebruikt een retoriek waar zelfs voormalige vrienden van me in meegaan. Ook zij geloven oprecht dat Poetins vijanden worden aangestuurd door de VS en dat het Westen Rusland kapot wil maken met zoiets als mensenrechten.’

Hij denkt even na en zegt dan glimlachend dat ook westerse landen slecht tegen kritiek kunnen over mensenrechten. Zo had Nikitin in 2011 een overleg in Moskou met de toenmalige Britse premier David Cameron. ‘Cameron sprak schamper over het Europees Hof voor de Rechten van de Mens‚ dat de Britse overheid vlak ervoor op de vingers had getikt. Ik zei hem dat hij de Russische autoriteiten in de kaart speelde door het hof te bekritiseren vanwege de door hem verloren zaak. “Waar hebben we het over”‚ reageerde Cameron. “Ver voor de oprichting van het Europees Hof had Engeland al mensenrechten in zijn wetgeving vastgelegd.” Zijn retoriek is vergelijkbaar met die van Poetin.’

Aleksej Navalny

Ondanks de obstakels die het Kremlin opwerpt‚ zijn er volgens Nikitin nog steeds mogelijkheden voor Amnesty in het land. Maar dan zou de Russische afdeling wel wat sneller moeten kunnen handelen. ‘Iedere keer als we iets nieuws wilden proberen‚ moest ik wachten op toestemming van Amnesty’s hoofdkantoor in Londen’‚ zegt hij licht geïrriteerd. ‘Om in Rusland relevant te zijn‚ zou de organisatie daarin meer lef moeten tonen.’

Veel zou Amnesty volgens Nikitin kunnen leren van oppositieleider Aleksej Navalny‚ die al jaren met veel onthullingen Poetins corruptie succesvol aan de kaak stelt. ‘Hij is misschien wel een van de weinige Russen voor wie Poetin echt moet vrezen’‚ zegt Nikitin. ‘Toen hij dit voorjaar opriep tot protest tegen het Poetin-regime‚ waren er demonstraties in maar liefst 84 Russische steden. Dat zou ons nooit lukken. Het geeft aan hoe kwaad veel Russen zijn over Poetins vriendjespolitiek.’

‘Natuurlijk moeten we Navalny’s populisme niet overnemen’‚ vervolgt Nikitin. Maar als Amnesty-directeur had hij wel graag willen onderzoeken over welke mensenrechtenthema’s Russische burgers zich het meest kwaad maken. ‘Zonder onze agenda daar direct op aan te passen‚ zouden we kunnen kijken of er aanknopingspunten zijn waarmee we meer Russen voor ons kunnen winnen.’

Neem bijvoorbeeld de Russische gevangenisomstandigheden. ‘Het heeft weinig zin om alleen maar te zeggen dat die onmenselijk zijn. Veel Russen zullen zich daar niet snel over bekommeren omdat criminelen in hun ogen zwaar bestraft moeten worden. Maar waar ze zich misschien wel kwaad over maken‚ is het machtsmisbruik door de gevangenisdirecteuren. Zij laten hun gedetineerden als slaven werken voor bedrijven en verdienen daar veel geld aan. Als we dat nou eerst aan de orde stellen‚ dan zouden we erna misschien meer misstanden in detentiecentra op de agenda kunnen krijgen. Zelfs Poetin zal niet blij zijn met die corrupte gevangenisdirecteuren. Hij houdt liever zelf de touwtjes in handen.’

Buitenspel

Een dag voor het gesprek is Navalny vrijgelaten na een celstraf van twintig dagen‚ omdat hij volgens de rechter opnieuw zonder toestemming een politieke manifestatie had aangekondigd. Na de vrijlating hingen zijn aanhangers een spandoek over een brug bij het Kremlin met de tekst: ‘Tijd om Poetin te lozen. Tijd om Navalny te kiezen.’

Ondanks Navalny’s populariteit lijkt Poetin zijn kwelgeest vakkundig buitenspel te hebben gezet‚ zegt Nikitin. De activist staat voortdurend voor de rechter‚ zit regelmatig in de cel en van de Russische kiesraad mag hij niet deelnemen aan de presidentsverkiezingen in maart volgend jaar.

‘Mocht Amnesty ooit populairder worden in Rusland‚ dan zal het Kremlin het ook ons veel moeilijker maken’‚ erkent Nikitin. ‘Maar dat betekent niet dat we daarom maar in de marge moeten blijven opereren. Als slechts enkele Russen überhaupt van je bestaan weten‚ zal je zeker nooit iets kunnen veranderen.’

Maar net als Navalny voor de goede zaak een celstraf uitzitten‚ ziet Nikitin niet zitten. Glimlachend: ‘Als ik 40 was geweest wel. Maar niet op mijn leeftijd. Onder die barre omstandigheden zou dat mijn dood kunnen zijn.’

En dan wandelt Nikitin terug naar huis. Onderweg stopt hij bij een typisch Engelse rode brievenbus. Uit zijn zak haalt hij een bruine enveloppe met een brief gericht aan de Zuid-Sudanese ambassade in Londen. ‘Mijn eerste schrijfactie als eenvoudig lid van de Britse Amnesty-afdeling’‚ zegt hij vrolijk‚ terwijl hij de brief in de bus doet.