De Oekraïense schrijver Andrej Koerkov woont vlak bij het Maidanplein in Kiev‚ waar een jaar geleden protesten uitbraken. De absurde maanden die volgden‚ leken wel uit zijn romans te komen. Hij hield er een dagboek over bij. Koerkov geeft deze maand de Vrijheidslezing in Amsterdam en Nijmegen. ‘Mijn Russische vrienden beantwoorden mijn e-mails niet meer.’

Wat niet veel mensen in het Westen weten‚ vertelt de Oekraïense schrijver Andrej Koerkov met een glimlach‚ is dat zich onder het Maidanplein in Kiev een winkelcentrum bevindt van twee verdiepingen. Dat bleef tijdens de roerige revolutiemaanden begin dit jaar gewoon open. ‘Dus je kon afgelopen winter onder de grond geld halen bij de bank‚ winkelen‚ en daarna omhoog om de revolutie mee te maken.’

Het leven gaat door

Nog zoiets grappigs‚ voegt hij meteen toe: ‘Journalisten uit allerlei landen wilden vaak commentaar van me op de gebeurtenissen. Dan sprak ik met ze af in een café op twintig meter van het plein‚ je kon de barricades door de ramen zien. Weet je hoe dat café heet? Café Mafia! Onderdeel van een keten die zich nota bene aanprijst met: “Voor de hele familie!”’

‘Erg surrealistisch’‚ noemt hij dat – zoals die hele periode voortdurend absurde trekjes vertoonde. Je zou denken dat het hele openbare leven in een land tot stilstand komt als het volk in opstand is tegen een corrupte president‚ maar nee: het alledaagse leven gaat gewoon door. ‘School 57‚ pal naast de barricades‚ is slechts twee dagen dicht geweest’‚ noemt Koerkov een ander voorbeeld.

MH17

Dat doet denken aan wat de romanschrijver en essayist Koerkov terloops schrijft in Ukraine Diaries‚ zijn onlangs in het Engels vertaalde dagboek uit die tijd: ‘Ik bracht de kinderen naar school en ging naar de revolutie kijken.’ Het indringende boek beslaat de periode vanaf het moment vorig jaar november dat de toenmalige president Janoekovitsj onverwachts het associatieverdrag met de EU niet tekende en de eerste protesten begonnen‚ tot en met de vlucht van Janoekovitsj‚ de annexatie van de Krim door Rusland en het begin van de burgeroorlog in Oost-Oekraïne. Het eindigt een paar weken voordat het toestel van vlucht MH17 wordt neergeschoten: ‘Een grote schok was dat’‚ herinnert Koerkov zich. ‘Die liet zien dat de oorlog in Oost-Oekraïne niet alleen lokaal is. Het is een Europees conflict’ – zelfs een ver land als Nederland is erbij betrokken geraakt.

Magisch-realisme

Naar aanleiding van de gebeurtenissen in Oekraïne en zijn boek daarover is Andrej Koerkov door onder meer Amnesty Nederland uitgenodigd op 17 december in Lux in Nijmegen‚ en een dag later in De Balie in Amsterdam‚ de Vrijheidslezing te houden. In Nederland zijn slechts twee romans van Koerkov vertaald‚ Picknick op het ijs (in het Engels bekend als Death and the Penguin) in 2000 en in 2008 De laatste liefde van de president.

Veel bekender is hij in de VS‚ Engeland‚ Frankrijk en Duitsland‚ dankzij zijn humoristische‚ magisch-realistische romans waarin het leven van gewone Oekraïners door allerlei vreemde gebeurtenissen op zijn kop komt te staan. Onlangs verscheen de pocketeditie van The Gardener from Ochakov‚ de Engelse vertaling van een ingenieuze‚ totaal onvoorspelbare roman uit 2009‚ waarin een Oekraïense jongen een politie-uniform uit de Sovjettijd vindt en prompt terugreist naar die tijd als hij het pak aantrekt en tegelijkertijd een glas whisky drinkt.

Niet terneergeslagen

Wie Koerkov wil interviewen‚ moet hem ergens in Europa‚ waar hij nu alweer enkele maanden rondtoert om Ukraine Diaries te promoten‚ zien te onderscheppen. Het lukt half november in het Noord-Franse Lille. Die ochtend is hij daar geland vanuit de Letse hoofdstad Riga‚ waar hij een bijeenkomst had met schrijvers en politici. Daarvoor reisde hij een maand door Duitsland. Maar moe of terneergeslagen ziet hij er niet uit‚ deze middag in de lobby van een chique hotel in een zeventiende-eeuws gebouw‚ midden in een wijk vol lelijke hoogbouw uit de jaren zeventig. Hij oogt opgeruimd en lacht vriendelijk.

Wat ook opvalt: hij kan zowel in het Engels (tegen de interviewer) als in het Frans (tegen zijn uitgever en het barpersoneel) prima uit de voeten. En dan te bedenken dat hij weliswaar Oekraïner is en Oekraïens spreekt‚ maar zijn romans in het Russisch schrijft omdat hij als Sovjetburger in het toenmalige Leningrad (nu Sint-Petersburg) werd geboren en het Russisch ‘mijn moedertaal’ noemt.

Zwarte lijst

Het is iets wat hem ook tijdens de revolutie weer op felle kritiek kwam te staan van nationalistische Oekraïners‚ ook al steunde hij die revolutie van harte. Zulke aanvallen laten hem naar eigen zeggen al jaren koud. ‘Ik zie Russisch als één van de Oekraïense talen‚ die door miljoenen Oekraïners wordt gesproken. Het is net als met Frans. Dat wordt ook buiten Frankrijk gesproken‚ in bijvoorbeeld België en Québec.’

Hoewel hij in het Russisch schrijft‚ moeten de Russen ‘natuurlijk’ niks van hem hebben‚ voegt hij toe. Zijn boeken worden er al sinds 2008 niet meer gepubliceerd. En toen zijn Oekraïense uitgever onlangs een stapel exemplaren van De laatste liefde van de president naar Rusland probeerde te exporteren‚ werden ze aan de grens teruggestuurd. ‘Blijkbaar is dat boek verboden in Rusland’‚ zegt hij gelaten. Om eraan toe te voegen: ‘Er zou een zwarte lijst bestaan van dertigduizend Oekraïners die Rusland niet meer in mogen. Om erachter te komen of je daarop staat‚ zou je een visum moeten aanvragen. Maar daar heb ik geen zin in.’

Muur van propaganda

Koerkov was op verschillende manieren actief tijdens de revolutie‚ schrijft hij in zijn dagboek. Als hij niet op pad was voor zijn werk of op vakantie‚ zoals op de inmiddels onbereikbaar geworden Krim‚ was hij vaak te vinden op het Maidanplein‚ waar hij vlakbij woont met zijn Engelse vrouw en drie kinderen. Daar gaf hij interviews aan internationale media als CNN‚ BBC en TV5. Of hij bracht er de bivakkerende demonstranten voedsel (‘Boekweit en pap‚ om te koken’). Ook zit hij in het bestuur van verscheidene organisaties‚ zoals het Soros Fonds‚ die slachtoffers van het geweld en hun nabestaanden financieel steunen.

Op een gegeven moment nam hij het initiatief voor een oproep aan Oekraïners om hun Russische vrienden en kennissen te bellen‚ om ze te vertellen wat er echt gaande was in Kiev‚ een (vergeefse) poging de muur van Russische propaganda over de Oekraïense ‘fascisten’ te doorbreken. ‘In Rusland heerst angst’‚ constateert hij. ‘Mijn vrienden beantwoorden mijn e-mails inmiddels niet eens meer.’

Vreemde figuren

Zijn activisme leverde hem weer een paar absurde‚ angstige momenten op‚ vertelt hij. Zo stonden er op een avond vreemde figuren in de portiek van zijn huis‚ terwijl alleen zijn 17-jarige dochter thuis was. Ze belde Koerkov‚ die op het Maidanplein stond. Hij schrok behoorlijk: wat wilden die lui? Een van de leiders van de activisten op het plein ging erheen en fotografeerde de onbekenden‚ die vervolgens afdropen. ‘Daardoor was ik gerustgesteld. Het was een poging ons te intimideren.’

Ook op zijn Facebook-pagina ontving hij geregeld bedreigingen‚ maar daar is hij naar eigen zeggen niet van onder de indruk: ‘Ik blokkeer de afzenders gewoon.’ Hij gaat op Facebook wel in gesprek met mensen die hem niet agressief benaderen – hoewel ook dat verkeerd kan uitpakken. Onlangs voerde hij op Facebook een prettig privégesprek met een vrouw (‘Tenminste‚ zo deed ze zich voor’) over literatuur en humanistische waarden.

Russische belangen schaden

Maar gaandeweg probeerde ze hem steeds meer pro-Russische uitlatingen te ontlokken en begon ze te suggereren dat hij de Russische belangen zou schaden. Daar weigerde hij op in te gaan‚ en toen ze druk bleef uitoefenen‚ zette hij de hele conversatie op het openbare deel van Facebook. ‘Even later werd ik benaderd door Facebook zelf‚ dat dreigde me te blokkeren omdat ik iemands vrijheid van meningsuiting zou hebben geschaad. Facebook moet flink onder druk gezet zijn.’ Hij kijkt er veelbetekenend bij.

Vrijwel geen enkele Oekraïense schrijver schrijft meer fictie‚ iedereen houdt een blog bij

Ondanks al die pesterijen is Koerkov nooit echt bang geweest‚ het afgelopen jaar‚ zegt hij. ‘Het was veel erger in 2001‚ toen ik me tegen een Duitse krant kritisch uitliet over de moord op de journalist Georgi Gongadze (waarschijnlijk in opdracht van het toenmalige regime van Leonid Kuchma‚ HvR). Geheim agenten hebben me toen drie maanden gevolgd. Heel openlijk‚ ze deden de deur van de supermarkt voor me open. En onbekenden belden me op en dreigden dat mijn kinderen binnenkort wezen zouden zijn.’

Het emotionele dieptepunt van het afgelopen jaar‚ zegt hij‚ kwam eigenlijk pas nadat Janoekovitsj was gevlucht en op het Maidan-plein begrafenisdiensten voor de slachtoffers van het geweld werden gehouden. ‘Mijn zoon van elf zat helemaal te trillen van angst‚ hij dacht dat het schieten weer zou beginnen.’

Blijvende onzekerheid

Al die tijd kwam Koerkov er niet aan toe te werken aan zijn nieuwe roman‚ schrijft hij meerdere malen in zijn dagboek. Nog steeds lukt hem dat maar moeizaam‚ vertelt hij in Lille. ‘Ik schrijf zo’n vijftien pagina’s in veertien dagen’ – wat hij zelf weinig vindt. De blijvende onzekerheid over de toekomst van zijn land zet hem steeds weer aan om essays te schrijven. ‘Ik volg elke dag het nieuws op mijn laptop. De media houden iedereen in een staat van opwinding. Dan melden ze dat Vladimir Poetin over twee dagen vliegtuigen stuurt. De volgende dag is dat over drie dagen. Je blijft bezig.’

Er bestaat geen verenigd Europa. Bij de EU komt de economie vóór de democratie

Als je zo het reële drama van je land volgt‚ met daaraan gekoppeld het verhaal van jezelf en je gezin en je vrienden‚ ‘dan is het heel moeilijk om‚ parallel daaraan‚ nog een fictief drama in je hoofd te ontwikkelen en te volgen. Ik probeer het om de dag te doen‚ maar het is moeilijk.’ Hij ziet het terug bij zijn Oekraïense collega-schrijvers: ‘Bijna niemand schrijft meer fictie‚ iedereen houdt een blog bij.’

Onaantrekkelijk voor de EU

Hoe zal het waar gebeurende drama van Oekraïne zich dan ontwikkelen‚ denkt hij? Koerkov is er niet optimistisch over. Poetin zal het conflict in Oost-Oekraïne in stand houden‚ denkt hij‚ ‘om het land te destabiliseren en zo onaantrekkelijk te maken voor de EU’. En die EU‚ die vindt hij tandeloos. ‘Landen als Polen en Litouwen hebben Oekraïne het meest gesteund‚ maar bijvoorbeeld Tsjechië en Griekenland zijn tegen sancties tegen Rusland‚ en Angela Merkel steunde Oekraïne ook pas na veel aandringen; ze was bang de handel met Rusland te schaden. Kortom: er bestaat geen verenigd Europa. En bij de EU komt de economie vóór de democratie.’

Corruptie

Toch hoopt hij dat de EU Oekraïne wel op andere manieren kan helpen. Met economische steun‚ maar vooral met het bestrijden van de corruptie in het land. Want ook in Oekraïne zelf zijn de oude problemen nog lang niet over: ‘Hoe ontdoe je je van 23 jaar corruptie? Je kunt niet in één jaar alle rechters ontslaan.’ Bovendien: veel ‘oude’ politici hebben zich in een pro-Europees jasje gehesen en zitten gewoon weer in het parlement. Dan zijn er ook nog de extreem-nationalistische partijen‚ en de vrijwilligersbataljons die in Oost-Oekraïne vechten voor hun land maar zich soms ook schuldig maken aan onder meer standrechtelijke executies‚ zoals een Amnesty-rapport onlangs nog meldde.

Het is moeilijk te zeggen‚ antwoordt hij op de vraag of het afgelopen revolutiejaar de toekomst van zijn land ten goede of ten kwade heeft gekeerd. ‘Het verhaal is nog lang niet voorbij.’

Andrej Koerkov houdt op 17 december de Vrijheidslezing in Lux in Nijmegen en een dag later in De Balie in Amsterdam. Zie www.lux-nijmegen.nl of www.debalie.nl.

Biografie

NAAM Andrej Koerkov GEBOREN in 1961 in Leningrad (nu Sint-Petersburg) VERHUISDE al snel naar Oekraïne ZIJN VADER was testpiloot‚ zijn moeder arts TIJDENS ZIJN MILITAIRE DIENST voor de Sovjet-Unie was hij gevangenenbewaarder in Odessa ZIJN EERSTE ROMAN publiceerde hij twee weken voor de val van de Sovjet-Unie in eigen beheer SCHRIJFT romans in het Russisch‚ kinderboeken soms in het Russisch‚ soms in het Oekraïens en essays in het Russisch‚ Oekraïens én het Engels ZIJN VROUW is Brits; ze hebben drie kinderen en wonen in Kiev