Hoe Rusland het internet aan banden legt, en techbedrijven daarbij helpen

Op 23 januari 2021 gingen meer dan 100 duizend Russen de straat op. Van Moskou tot Vladivostok waren er grote demonstraties tegen de arrestatie en vergiftiging van oppositieleider Aleksej Navalny. Het was de grootste demonstratie in zeven jaar.  

Protesteren kan in Rusland sinds 2014 gevangenisstraffen tot vijf jaar opleveren, maar een nieuwe generatie leek immuun geworden voor de dreigementen van de overheid, om de eenvoudige reden dat jongeren geen televisie meer keken. De autoriteiten worstelden al jaren met deze TikTok- en Telegram-generatie, die niet te controleren leek.

Een paar weken voor de grote demonstratie had de Russische mediatoezichthouder Roskomnadzor TikTok, YouTube, X/Twitter en de Russische equivalenten VKontakte en Odnoklassniki bevolen om informatie over de demonstraties te verwijderen. Maar Roskomnadzor was niet tevreden over de respons en dreigde vervolgens met hoge boetes, die bij iedere volgende overtreding nog hoger zouden worden. De toezichthouder leek niet in staat om de techbedrijven en de informatiestroom via het internet te controleren. 

Dat komt doordat het Russische internet complex is. Het is een wirwar van kleinere netwerken die moeilijk te ontrafelen zijn en die op talloze punten de landsgrenzen over gaan. Er zijn 3.500 internetproviders, in handen van commerciële bedrijven en oligarchen. Het herinnert aan de tijd dat het internetondernemerschap bloeide in Rusland, voordat Poetin het in 2012 aan banden legde.  

Anders dan in bijvoorbeeld China is het Russische internet moeilijk af te schermen van de rest van de wereld. Maar na het grote Navalnyprotest veranderde er iets. 

Demonstreren voor Navalny

Op woensdag 10 maart 2021 was Twitter in Rusland ineens nauwelijks bereikbaar. Op dat moment circuleerden er op het platform veel oproepen aan tieners om te demonstreren voor de vrijlating van Navalny. Het blokkeren van een website was niets nieuws, maar het succesvol blokkeren van maar één platform in heel Rusland wel. Het incident trok de aandacht van onderzoekers die zich bezighouden met de vrijheid van het internet, zoals Roya Ensafi, universitair hoofddocent Informatica aan de University of Michigan en pionier in het onderzoek naar internetcensuur.  

‘Ik ben gefascineerd door het Russische internet en door het nationale censuursysteem dat de Russische overheid bouwt in een gedecentraliseerd netwerk, dat het bezit is van commerciële bedrijven en oligarchen’, vertelt Ensafi. Ze groeide op in Iran, berucht om zijn internetcensuur. Ze ging graag met jongens om en oefende stunts met haar fiets. Toen ze ouder werd mocht ze geen stunts meer doen en kwam ze tot de conclusie dat ze uit Iran weg moest. In 2008, toen ze als 23-jarige afstudeerde als computeringenieur, vertrok ze naar Amerika, om nooit meer terug te keren. Al sinds de Arabische Lente in 2010 houdt ze zich bezig met internetcensuur. Ze richtte het platform Censored Planet op, waarop data uit vrijwel alle landen verzameld worden om censuur op internet in de gaten te kunnen houden.  

‘Het beschermen van de democratie zou vóór economische belangen moeten gaan’ 

Sinds 2012 hebben de Russische internetproviders een zwarte lijst met IP-adressen en websites die ze moeten blokkeren van mediatoezichthouder Roskomnadzor. Iedere provider heeft dezelfde blacklist, maar blokkeert de verboden websites op een eigen manier. De consequentie daarvan is dat de censuur in de ene stad makkelijker te omzeilen is dan in de andere stad. Maar de Twittervertraging van 10 maart 2021 werkte in heel Rusland hetzelfde en opvallend effectief. ‘We zagen meteen dat deze actie heel gesynchroniseerd verliep’, zegt Ensafi, ‘en dat is erg moeilijk als meerdere mensen tegelijk een computercode moeten implementeren.’  

Lees ook: Dit zijn Ruslands echte patriotten Reportage 22 februari 2024

De conclusie: er moesten wel apparaten in de netwerken van Russische telecomoperatoren staan die de Twitterblokkade uitvoerden. Een overheidsfunctionaris van Roskomnadzor zou die apparaten van een afstand en real time moeten besturen. ‘We hadden nog geen naam voor dit apparaat, maar we besloten om de technologie achter dit synchrone “afknijpen” beter te gaan onderzoeken’, zegt Ensafi.  

Kort daarna bevestigde Roskomnadzor dat zogenaamde TSPU’s inderdaad deel uitmaken van het RuNet, het Russische deel van het internet. TSPU staat daarbij voor ‘technische maatregelen om bedreigingen tegen te gaan’.  

Nieuwe censuurtechniek

‘We weten niet precies wat er in de TSPU’s gebeurt’, zegt Mikhail Klimarev, blogger, telecom-analist en directeur van de Internet Protection Society. Die organisatie heeft als doel om het internet van Rusland te beschermen tegen censuur. Klimarev opereert vanuit Vilnius in Litouwen. 

Inmiddels is er wel veel bekend over de componenten waar TSPU’s uit bestaan. Hackers openbaarden documenten van het Main Radio Frequency Center, een agentschap dat het Russische internet in de gaten houdt en daarover rapporteert aan Roskomnadzor. Klimarev analyseerde het gelekte materiaal.  

De TSPU’s bevatten onderdelen gemaakt door bedrijven uit Rusland, China en Taiwan. Belangrijke componenten zijn nieuwe servers van Huawei, die opmerkelijk genoeg Amerikaanse Intel-chips bevatten, ondanks de Amerikaanse sancties.  

Het hart van de TSPU is een kastje dat Deep Packet Inspector (DPI) genoemd wordt. Zo’n DPI kijkt niet alleen naar de IP-adressen – de afzender op de envelop – maar kijkt ook in de envelop. De inhoud is meestal versleuteld, maar geeft wel extra informatie. Telegram, YouTube en Skype gebruiken verschillende protocollen voor de encryptie, en die protocollen zijn herkenbaar. Met behulp van de DPI-apparaten is het daardoor mogelijk om het verkeer van bijvoorbeeld alleen YouTube of alleen Skype te vertragen. Of zoals afgelopen september gebeurde: alleen bepaalde VPN-diensten, die het tot voor kort mogelijk maakten om de Russische censuur te omzeilen. ‘Dit apparaatje kijkt naar ieder datapakketje dat door de netwerken van de telecomoperator gaat, en beslist wat wel en niet geblokkeerd wordt,’ zegt Mikhail Klimarev. 

Relatief goedkoop

‘We weten nu dat de software is ontwikkeld door het Russische bedrijf RDP’, zegt hij. RDP is een dochterbedrijf van Rostelecom, de door de Russische staat beheerde telecomaanbieder. ‘Deze nieuwe censuurtechniek kan een specifieke dienst zoals bijvoorbeeld X blokkeren’, zegt Roya Ensafi. ‘Het baart mij vooral zorgen dat de onderdelen voor een TSPU relatief goedkoop zijn en de TSPU daardoor ook vrij gemakkelijk is te kopiëren door andere landen. Hoewel de werking van het censuurapparaat nog niet helemaal bekend is, zijn de fysieke onderdelen door iedereen aan te schaffen.’ Ter illustratie: een Huawei-server, die ook in de TSPU zit, kost op Alibaba ongeveer 5.000 dollar. 

In Rusland staan nu duizenden van deze TSPU’s. Ensafi: ‘Het autoritaire regime krijgt zo de kans om gerichte censuur toe te passen en toezicht te houden op het niveau van een stad of een wijk. Wij hebben te weinig mensen in Rusland om zo fijnmazig te monitoren en voor ons is het dus veel moeilijker geworden om misbruik aan te tonen. Als een regering een bijzondere dissident of een wijk het zwijgen oplegt, zullen we daar niks over horen.’ 

Blokkades en desinformatie

De apparatuur biedt Roskomnadzor ook nieuwe mogelijkheden om de grote techbedrijven zelf onder druk te zetten. Als YouTube een bepaald filmpje niet verwijdert, kan Roskomnadzor simpelweg de streamingsdienst vertragen. En techbedrijven zijn hier gevoelig voor. Een saillant voorbeeld is TikTok.  

‘Er is bewijs dat TikTok na de invasie in Oekraïne een heel andere versie van zichzelf maakte, alleen voor Russische gebruikers’, zegt Ensafi. ‘Binnen Rusland konden gebruikers elkaar wel TikTok-berichten sturen, maar je kon geen TikTok-berichten van buiten Rusland naar binnen sturen. De Russische overheid huurde influencers in om op TikTok desinformatie rond te sturen. Van buiten was er geen mogelijkheid om feiten of nuances toe te voegen.’ 

De Russische overheid en Google hebben elkaar in een vreemde houdgreep. Ze bestrijden elkaar, maar hebben ook veel gezamenlijke belangen 

Veel westerse techbedrijven zijn inmiddels niet meer actief in Rusland. Na de invasie in Oekraïne stopten SAP, Cisco, Microsoft, AWS en IBM met het leveren van diensten. Facebook en Instagram zijn inmiddels verboden. Moederbedrijf Meta werd zelfs ‘extremistisch’ verklaard. Vrijwel alleen Telegram en YouTube (Google) kunnen nu nog door Russische onafhankelijke journalisten gebruikt worden om hun landgenoten te informeren over wat er echt gebeurt in Oekraïne. Google stopte na de Russische inval in Oekraïne ook met het verspreiden van berichten van Russische staatsmedia, zoals Russia Today.  

In de houdgreep

De Russische overheid en Google hebben elkaar in een vreemde houdgreep. Ze bestrijden elkaar, maar hebben ook veel gezamenlijke belangen. De Russische overheid blokkeert Google News, omdat de muitende Wagnerbaas Yevgeny Prigozhin het gebruikte om propaganda te verspreiden. Maar andere diensten van Alphabet – het moederbedrijf van Google – werken nog gewoon, zoals Google Search, YouTube en Discover, Googles nieuwsdienst waarmee veel staatspropaganda verspreid wordt. Rusland is een grote markt voor Google. Zo’n 80 procent van de Russen bezit een Androidtelefoon, vaak met Discover erop.  

Ensafi: ‘Het respect dat techbedrijven hebben voor de lokale wetten van het land is alarmerend. Het lijkt erop dat technologiebedrijven steeds vaker inhoud verwijderen volgens de lokale wetgeving om in het land te kunnen blijven opereren.’  

Wat er precies weggehaald wordt door techbedrijven is niet duidelijk. Wel duidelijk is dat het veel is en steeds meer wordt. Google publiceert twee keer per jaar transparantierapporten. Hieruit blijkt dat de Russische overheid in het eerste halfjaar van 2023 21.255 verzoeken deed om YouTube-filmpjes te verwijderen, met als reden ‘nationale veiligheid’. In het eerste halfjaar van 2022 waren dit er 12.393. Ter vergelijking: in dezelfde periode deed de Russische overheid 113 verzoeken om ‘hate speech’ te verwijderen.  

In een andere lijst van Google is te zien dat Roskomnadzor in de eerste helft van 2023 36.460 verzoeken deed om in totaal 354.007 berichten te verwijderen. Niet alleen van YouTube, maar ook Google-zoekresultaten. In 94 procent van de gevallen verwijderde Google de items. Ter vergelijking: de informatie en communicatie-autoriteit van Saudi-Arabië deed in dezelfde periode twee verzoeken aan Google om berichten te verwijderen.  

‘Waarom plaatsen ze geen banner met oorlogsfeiten, in plaats van Russische gebruikers te blokkeren?’ 

Geconfronteerd met deze cijfers, beweert Google dat het percentage 94 procent een fout is, en dat dit 45 procent moet zijn. Als dit klopt, gaat het nog steeds om een groot aantal berichten, veel meer dan in andere landen. Google laat in een reactie weten ‘krachtig’ te reageren als het bedrijf vermoedt dat een regering een juridisch verzoek gebruikt om haar burgers het zwijgen op te leggen. ‘Wij hebben eerder zelfs boetes gekregen voor niet-naleving, onder meer van de Russische regering.’ 

Algoritmes veranderen

Een ander voorbeeld van hoe big tech de Russische overheid onbedoeld helpt, is via de algoritmes van zoekmachines. De Russische onafhankelijke media, die voor een groot deel vanuit de Baltische staten opereren, moeten om de blacklists te ontwijken vaak van IP-adres veranderen. Daarnaast worden ze door de TSPU’s ook vertraagd. Deze combinatie zorgt ervoor dat de onafhankelijke media laag in de zoekresultaten van Google komen.  

Lees ook: Lees ook: Hoe onderzoek je oorlogsmisdaden in Oekraïne? Achtergrond 13 juni 2022

In juni van dit jaar riepen onafhankelijke Russische mediaorganisaties en journalisten de grote techbedrijven op om een werkgroep op te richten om hier iets aan te doen. Om de algoritmes te veranderen zodat de onafhankelijke media vindbaar blijven. ‘Helaas wil een aantal van de grote technologiebedrijven geen actieve rol spelen’, zegt Roya Ensafi. ‘In plaats daarvan sluiten ze hun diensten af als hun economische voordeel in gevaar komt, zonder na te denken over de gevolgen. Ook als je vertelt dat onze democratie geen hoop heeft zonder hun actieve hulp en deelname. Het beschermen van de democratie zou vóór economische belangen moeten gaan.’ 

Klimarev is het met Ensafi eens. ‘Voor big tech heb ik de volgende boodschap: respecteer de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. En heb oog voor de praktijk in autoritaire landen. Mensen moeten begrijpen dat in autoritaire landen de wet niet het belangrijkste is. In autoritaire regimes is het nodig om niet alleen met de regering te communiceren, maar ook met maatschappelijke organisaties.’  

Ensafi: ‘Ten tijde van de Russische invasie vroeg ik me af waarom bedrijven Russische nieuwssites blokkeerden. Waarom plaatsten ze geen banner met oorlogsfeiten? Dat is productiever en helpt Oekraïne beter. Maar geen enkel bedrijf is toegewijd aan internetvrijheid, hogere principes en mensenrechten.’  

Om toch onafhankelijke informatie in Rusland te kunnen verspreiden, is de hoop gevestigd op hackers zoals Klimarev, die technische trucs verzinnen om de Russische censuur te ontduiken. Wie weet gaat dat lukken met een nieuwe VPN-dienst die in staat is de TSPU’s te misleiden.