Opnieuw relevant (7 januari 2021): Julian Assange wordt voorlopig niet uitgeleverd aan de VS. Maar hij komt ook niet vrij op borgtocht, besloot een Britse rechter op 4 januari.
Wat is WikiLeaks?
Op wikileaks.org kunnen klokkenluiders anoniem documenten over overheden en bedrijven lekken. De doorbraak kwam in 2010, toen de site vele bestanden kreeg over de oorlogen in Irak en Afghanistan. Als eerste werd een video gepubliceerd waarin te zien is hoe Amerikaanse soldaten in Irak achttien burgers, onder wie twee medewerkers van persbureau Reuters, doodschieten. De schutters zagen een camera aan voor een wapen.
Internetexpert Karin Spaink, die Assange in 2009 ontmoette op een conferentie, was onder de indruk van WikiLeaks’ onderzoek naar de schietpartijvideo. Maar Spaink heeft kritiek op de lichtzinnigheid waarmee de site regelmatig opereert, bijvoorbeeld toen deze in 2016 de namen publiceerde van twee verkrachte Saudische tienermeisjes. ‘Als je documenten van de Saudische overheid publiceert móet je culturele voorzichtigheid in acht nemen. In Nederland gaat verkrachting al gepaard met stigmatisering, kun je nagaan hoe dat daar is.’
Amnesty tikte WikiLeaks ook op de vingers, in 2010 al, omdat via de site namen uitlekten van Afghaanse inlichtingenbronnen. Dit brengt hun levens in gevaar, waarschuwde de mensenrechtenorganisatie. Maar Assange was weinig gevoelig voor dergelijke kritiek, blijkt uit het boek WikiLeaks: Inside Julian Assange’s war on secrecy van David Leigh en Luke Harding. ‘Het zijn informanten. Als ze vermoord worden, verdienen ze dat’, tekenden ze op uit zijn mond.
Kritiek klonk ook toen de site in 2016 e-mails publiceerde van en naar Hillary Clinton. Die mails, die bij een Russische hack waren buitgemaakt, hebben haar mogelijk het presidentschap gekost. WikiLeaks liet zich voor het karretje van het Kremlin spannen, oordelen critici die erop wijzen dat het eerder naliet om over Russische activiteiten in Oekraïne te publiceren.
Wie is Julian Assange?
Met WikiLeaks streeft Assange ‘radicale transparantie’ na, maar over zijn eigen leven is hij niet altijd open geweest. De Australiër weigerde lang zijn geboortejaar (1971) prijs te geven. Op jonge leeftijd belandde hij in een hackersgemeenschap en raakte betrokken bij inbraken bij de Australische politie, het Pentagon en NASA. Begin jaren negentig werd Assange, toen wiskundestudent, vanwege zijn hackactiviteiten beboet.
In 2006 richtte hij WikiLeaks op. Journalisten en activisten waren enthousiast: Amnesty lauwerde Assange in 2009 voor het openbaren van informatie over buitengerechtelijke executies in Kenia. Als een popster trok Assange destijds de wereld over.
Het contrast met zijn huidige status kan nauwelijks groter. In april verscheen Assange voor het laatst in het openbaar. Na een verblijf van zeven jaar in de Ecuadoraanse ambassade voerden Londense agenten hem met een busje af. De beelden van een schreeuwende man met baard gingen de wereld over.
In juni werd hij overgebracht naar de ziekenhuisvleugel vanwege extreem gewichtsverlies. In een brief aan een medestander liet Assange weten dat de gevangenis hem zwaar viel. Hij wordt ‘omgeven door moordenaars’, en heeft ‘geen laptop, geen internet en geen toegang tot de bibliotheek’. Assange: ‘Ik kan mijzelf en mijn idealen niet verdedigen tot ik vrij ben.’
Hoe zit het met de aanklachten tegen Assange?
Assange kwam in 2010 in het vizier van de Zweedse justitie. Twee vrouwen beschuldigden hem van verkrachting. In de documentaire Risk van Laura Poitras omschrijft de WikiLeaks-oprichter de beschuldigingen als een ‘gestoord feministisch complot’. Zweden zou hem willen uitleveren aan de VS. Daar willen de autoriteiten hem aanpakken vanwege de publicaties over Irak en Afghanistan.
Vanuit Londen vocht Assange tegen de uitlevering. Toen hij die zaak in 2012 verloor, vluchtte Assange, die in afwachting van de uitspraak op borgtocht was vrijgelaten, naar de Ecuadoraanse ambassade. Daarvandaan bleef hij WikiLeaks aansturen.
In april dit jaar werd Assange opgepakt en overgebracht naar de beruchte Londense Belmarsh-gevangenis. Daar moet hij elf maanden zitten wegens het schenden van de borgtochtvoorwaarden.
Intussen heeft het Zweedse OM besloten het strafrechtelijk vooronderzoek tegen Assange te heropenen. Ook hebben de VS om zijn uitlevering gevraagd: er liggen achttien aanklachten klaar, goed voor een maximale gevangenisstraf van 175 jaar. De Amerikaanse justitie verdenkt hem onder meer van samenspanning tot een computerinbraak in 2010, waarmee klokkenluider Chelsea Manning toegang had moeten krijgen tot staatsgeheime stukken.
Amnesty roept Londen op Assange niet uit te leveren aan de VS, vanwege het ‘reële risico’ op schending van het folterverbod en een mogelijke doodstraf.
Wat is er aan de hand met Chelsea Manning?
WikiLeaks en Assange zouden vermoedelijk nooit zo beroemd zijn geworden zonder Chelsea Manning, de Amerikaanse soldaat die WikiLeaks in 2010 de bestanden over de oorlogen in Irak en Afghanistan leverde. In 2013 werd Manning hiervoor veroordeeld tot 35 jaar gevangenisstraf. Aan het einde van zijn presidentschap besloot Barack Obama haar straf te verkorten.
Desondanks is ze in maart van dit jaar opnieuw opgepakt omdat ze weigert tegen Assange te getuigen. In mei werd Manning weer vrijgelaten, al kreeg ze wel meteen een nieuwe dagvaarding aan haar broek. Karin Spaink heeft meer met haar te doen dan met Assange: ‘Zij is de échte klokkenluider.’
