Update 14 februari 2023: op 14 februari gaf de rechter in het hoger beroep Amnesty en mede-eisers gelijk. Etnisch profileren bij grenscontroles is discriminatie op grond van ras en daarmee niet toegestaan.
Het is een zaak die in de lente van 2021 op grote maatschappelijke en mediabelangstelling kan rekenen. Amnesty, RADAR, Controle Alt Delete, twee gedupeerde burgers en advocaat Jelle Klaas dagen de Koninklijke Marechaussee voor de rechtbank. Ze willen maatregelen tegen etnisch profileren. Maar ze vangen bot bij de rechter. Die oordeelt in juni dat de controles waarbij iemand op basis van zijn of haar huidskleur bijvoorbeeld op Schiphol uit de rij wordt gepikt, gaan over het vaststellen van iemands verblijfsstatus. ‘Nationaliteit kan daarbij een belangrijke rol spelen en etniciteit kán een objectieve aanwijzing zijn voor iemands vermeende nationaliteit. Etniciteit is nooit de enige indicator en de selectiebeslissingen moeten uitlegbaar zijn. Steekproefsgewijs controleren of juist helemaal geen selecties maken en iedereen controleren biedt geen redelijk alternatief’, aldus de rechter.
De uitspraak kwam geheel onverwacht, vertelt advocaat Jelle Klaas (1980). ‘Afschuwelijk. Het heeft mensen van kleur enorm veel pijn gedaan. Het vonnis laat zien dat we nog heel ver staan van het tegengaan van institutioneel racisme.’
De muur van Klaas’ bureau op de Amsterdam Law Hub is beplakt met allerlei artikelen over de zaak. Ook internationale media, van CNN tot Al Jazeera, schreven erover. Het verlies heeft dus ook iets opgeleverd. Klaas: ‘Puur technisch is dit verlies wellicht zelfs beter geweest. Hadden we gewonnen, dan hadden we maar een fractie van deze aandacht gehad. Dan was de marechaussee wellicht niet nu al gaan schuiven.’ De hoogste baas van de marechaussee, luitenant-generaal Hans Leijtens, kondigde in aanloop naar een zogenaamd rondetafelgesprek met deskundigen in de Tweede Kamer namelijk aan toch te willen stoppen met het gebruik van etniciteit bij grenscontroles. Het mag, schrijft Leijtens, maar ‘het toepassen van een methode moet ook worden bezien in het licht van het maatschappelijk draagvlak’. ‘Een overwinning’, zegt Klaas. ‘Maar alleen de baas heeft dit gezegd, en er is nog veel onduidelijk. Etnisch profileren mag volgens de regels en de praktijk nog steeds. Dus we gaan door met een hoger beroep.’
‘Zelf heb ik als witte advocaat nooit met etnisch profileren te maken, maar ik zit vol vuur om hiermee door te gaan. Voor mij is het een privilege om met een mooi en stevig beroepsschrift bij te kunnen dragen aan deze zaak.’ Dat beroepsschrift is in december 2021 ingediend, in naam van hetzelfde collectief. Na zes jaar gewerkt te hebben aan het dossier zijn ze, zegt Klaas, een geoliede groep geworden. En de uitspraak moet gewoon ‘stuk’.
Strategisch procederen
Samen procederen kan heel effectief zijn, laten voorbeelden als de Klimaatzaak tegen de Staat – met als eisers stichting Urgenda en 886 burgers – zien. De eisers in de zaak tegen etnisch profileren vormen samen het collectief PILP-NJCM. Dat juristen onderdeel zijn van zo’n coalitie met maatschappelijke en activistische organisaties, is uniek binnen de advocatenwereld. Het PILP – oftewel het Public Interest Litigation Project – ontstond in 2014 als onderdeel van het NJCM, het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten waarvan Klaas vanuit zijn eigen praktijk al lid was. ‘We zochten naar extra gereedschap om zaken te kunnen bijstaan.’ Inmiddels hebben ze zo’n 25 zaken gevoerd.
Lees ook:
Marechaussee ziet ‘niet-Nederlands uiterlijk’ als potentieel risico
Het PILP staat voor strategisch procederen. ‘Het strategisch gebruiken van een rechtsprocedure ten opzichte van andere middelen, zoals dialoog of demonstraties.’ Zaken als die van Urgenda, waarbij de Nederlandse staat kreeg opgelegd zich te houden aan het Parijsakkoord, en die van Milieudefensie tegen Shell zijn andere voorbeelden van strategisch procederen. Klaas: ‘We denken politiek: brengen we met een eis de wensen goed over, maken we kans bij de rechter én bereiken we politieke impact?’ Het PILP geeft de andere betrokken organisaties zoals Amnesty hierin advies. ‘Noem ons cause lawyers of movement lawyers, versus case lawyers.’ Het vraagt om goed strategisch nadenken. Een voorbeeld: ‘Met een rechtszaak kun je processen vertragen, bijvoorbeeld als een wijziging nog in de Kamer besproken wordt en als Kamerleden die uitspraak willen afwachten. Dat kan positief of negatief zijn voor wat je wilt bereiken.’
Doorslaggevend
Dat etnisch profileren discriminatie is, is voor Klaas zo klaar als een klontje. Het vonnis toont volgens hem een ‘rare denkwijze’ van de rechter. Die in sommige gevallen zelfs verder gaat dan die van de marechaussee.
Dat etniciteit een element mag zijn om een verblijfsstatus vast te stellen – een argument dat gebruikt werd door de rechter – klopt niet, zegt Klaas. ‘Een verblijfsstatus is een document, dat bijvoorbeeld gegeven wordt op basis van een getoetst vluchtverhaal. Huidskleur speelt daar niet in mee. Bovendien zijn er genoeg witte mensen in Nederland die geen verblijfsstatus hebben en genoeg mensen van kleur die dat wel hebben. Huidskleur zegt helemaal niets. Het is geen objectiveerbaar criterium, en al helemaal niet om criminaliteit vast te stellen. Zo pak je steeds mensen van een bepaalde groep, terwijl je anderen laat gaan.’
‘Etniciteit mag volgens de rechter meetellen als een van de onderdelen, en mag nooit doorslaggevend zijn. Maar een man die “snel loopt, netjes is gekleed en er niet-Nederlands uitziet” – de woorden waarmee de marechaussee de staandehouding van eiser Mpanzu Bamenga verdedigde – wordt er toch om zijn huidskleur uitgepikt’, aldus Klaas. ‘Dan is het wel degelijk beslissend. De rechter heeft dat ook erkend.’
‘Al zou etnisch profileren maar twee keer per jaar voorkomen, het mag niet’
De marechaussee zegt nu nationaliteit nog wel te willen gebruiken. ‘Maar je kunt niet aan iemands hoofd zien welk verblijf of nationaliteit die persoon heeft. Je gaat dus altijd op vooroordelen af.’ Zo werkt de marechaussee met ‘profielen’ van jonge vrouwen uit Nigeria die slachtoffer zijn van mensensmokkel en in de gedwongen prostitutie belanden. ‘Als je een zwarte uitwisselingsstudent bent of je grootouders zijn in Suriname geboren, kan je uit de rij gehaald worden.’
De wereld kijkt mee
De rechter heeft de aanklagers ‘een trap na gegeven’ door te beweren dat de aanklacht is gebaseerd op verouderde rapporten, stelt Klaas. ‘In plaats van dat de staat met een eigen onderzoek komt, zegt hij dat etnisch profileren niet vaak meer voorkomt.’ Gruwelijk, vindt hij. ‘Al zou het maar twee keer per jaar voorkomen, het mag niet. En we weten dat slachtoffers van discriminatie niet klagen, omdat ze denken dat het geen zin heeft.’
Tot slot, zegt Klaas, blijkt de marechaussee allerlei bevoegdheden met elkaar te vervlechten. ‘Bij dit type toezicht mag de marechaussee alleen mensen uit de rij halen om de verblijfsstatus te checken. Mpanzu werd er echter uitgepikt vanwege een “crimineel profiel”. De marechaussee speelt dan onbevoegd de politieagent.’
‘We gaan het vonnis dus stapje voor stapje kapotmaken’, zegt Klaas strijdbaar. Verliezen ze weer, dan gaan ze naar de Hoge Raad. Of internationaal, zoals het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) of het Hof van Justitie van de EU. ‘En de wereld kijkt mee. Er is geschokt gereageerd op de uitspraak. Bij een Amerikaanse of Britse rechter zou het geen standhouden.’
