‘Het is hier echt een toffe tent’

Al jaren is er felle kritiek op het strenge Nederlandse gevangenisregime voor terroristen en terreurverdachten. Zelfs Yola Wanders‚ directeur van de terroristengevangenis in Vught‚ pleit voor minder zware omstandigheden. ‘We moeten ook kijken naar wat gevangenen nodig hebben.’

Het kantoor van Yola Wanders (1957) steekt schril af tegen de rest van het betonnen gebouw van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught‚ waarin de meest vluchtgevaarlijke criminelen van het land vastzitten. Aan de zacht bruine wand hangen gekleurde vogelhuisjes‚ in de hoek ligt een levensgrote pluchen hond en boven de vergadertafel hangen twee kroonluchters. ‘Ik probeer het vrolijk te maken’‚ licht de directeur van de terroristenafdeling van de gevangenis toe. ‘Het is hier best wel een sombere en masculiene omgeving.’

Masculiene omgeving

Toch is Wanders er trots op dat ze werkt bij de Penitentiaire Inrichting Vught. ‘Het is hier echt wel een toffe tent’‚ zegt ze. Hoewel de gevangenis vooral bekend is vanwege de EBI‚ met beruchte gevangenen als Willem Holleeder‚ is die slechts een klein onderdeel van het detentiecentrum waar 950 mensen werken en plaats is voor 650 gevangenen. Op het terrein van zo’n dertig hectare staan reguliere cellencomplexen‚ een huis van bewaring‚ een speciale afdeling voor draaideurcriminelen‚ en er zijn twee psychiatrische inrichtingen waar gevangenen met complexe stoornissen worden opgenomen. Het kantoor van Yola Wanders (1957) steekt schril af tegen de rest van het betonnen gebouw van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught‚ waarin de meest vluchtgevaarlijke criminelen van het land vastzitten. Aan de zacht bruine wand hangen gekleurde vogelhuisjes‚ in de hoek ligt een levensgrote pluchen hond en boven de vergadertafel hangen twee kroonluchters. ‘Ik probeer het vrolijk te maken’‚ licht de directeur van de terroristenafdeling van de gevangenis toe. ‘Het is hier best wel een sombere en masculiene omgeving.’

Zelf geeft Wanders leiding aan de terroristenafdeling‚ die in 2006 werd opgezet. Mohammed B. had twee jaar eerder filmregisseur Theo van Gogh vermoord‚ en het ministerie van Justitie besloot hem en de andere leden van de zogeheten Hofstadgroep bij elkaar te plaatsen in Vught en later ook in een vergelijkbare afdeling in de Rotterdamse gevangenis De Schie. Wanders: ‘Zij hadden aanslagen beraamd en zich tegen de overheid gekeerd. Dan kom je in een streng en sober regime.’ Over hoe de gedetineerden na het uitzitten van hun straf zouden terugkeren in de samenleving‚ werd in de eerste zes‚ zeven jaar van de terroristenafdeling‚ volgens Wanders‚ nog niet echt nagedacht. ‘We moesten zorgen dat gevangenen veilig binnenbleven. Ze werden apart gezet zodat ze geen andere gedetineerden konden rekruteren.’

Met minder sobere omstandigheden kunnen we gevangenen makkelijker hun leven laten beteren

Al jaren is er kritiek op het regime in de Nederlandse terroristenafdeling. Advocaten‚ mensenrechtenorganisaties en het Comité tegen Marteling van de Raad van Europa noemen de omstandigheden ‘onmenselijk’. Een paar keer gingen gevangenen uit protest in hongerstaking. En in 2015 zei zelfs Bart den Hartogh‚ de officier van justitie die alle jihadzaken behandelt‚ in Vrij Nederland dat het regime op de terroristenafdeling te strikt en dus ‘onverstandig’ is. Maar hij gaat er niet over‚ zei hij – ‘soms tot mijn eigen verdriet’.

Ook halal

Wanders kan zich soms boos maken over kritiek op haar afdeling. ‘Er wordt veel onzin beweerd. Op tv hoorde ik iemand ooit zeggen dat gevangenen hier voor straf soms geen eten krijgen. Dat is een spookverhaal. Iedereen krijgt te eten‚ als je wilt ook nog halal.’

Tegelijkertijd dringt ook Wanders er bij het ministerie van Justitie in Den Haag op aan het regime voor sommigen te versoepelen. ‘Je kunt deze gevangenen niet over één kam scheren’‚ zegt ze. ‘Op de terroristenafdeling zitten allang niet meer alleen mensen die geweld willen plegen. Door nieuwe wetgeving vallen sinds een paar jaar veel meer misdrijven onder de noemer terrorisme. Er zitten hier nu ook haatzaaiers‚ opruiers‚ ronselaars. Als je bij wijze van spreken honderd euro overmaakt naar je broer die in Syrië vecht‚ kun je hier terechtkomen.’ Je hebt dan een jihadstrijder gefinancierd‚ maar dat wil niet per se zeggen dat je zijn strijd ook met volle overtuiging steunt.

Dagbesteding

Als je gevangenen veilig wilt laten terugkeren in de samenleving‚ dan moet je hun een zinvolle dagbesteding bieden‚ vindt Wanders. ‘Maar ik moet me houden aan het beleid zoals dat in Den Haag is vastgesteld.’

En dat betekent dat álle gevangenen op de terroristenafdeling in een ‘uitgebreid beveiligd regime’ zitten. Anders dan in reguliere gevangenissen worden alle contacten met de buitenwereld gemonitord‚ ‘behalve de gesprekken met hun advocaat’. Maar de telefoongesprekken die gevangenen voeren met vrienden of familie worden standaard afgeluisterd‚ net als de gesprekken tijdens de bezoekuren. Iedereen die op bezoek komt wordt bovendien vooraf gescreend. Ook worden alle brieven gelezen die gevangenen sturen en ontvangen.

Gevangenen mogen hun bezoekers bovendien vrijwel niet aanraken. ‘Bij de begroeting en bij het afscheid geven ze elkaar een hand of een korte omhelzing. Voor kleine kinderen maken we nog weleens een uitzondering. Die mogen soms even bij hun gedetineerde vader op schoot zitten’‚ zegt Wanders.

Risico-analyse

Wat ze sinds kort wel kan doen‚ is de gevangenen op haar afdeling onderverdelen in vijf verschillende subafdelingen. Een ervan zit in het gebouw van de EBI. ‘Die subafdeling is momenteel leeg en dat willen we graag zo houden’‚ zegt Wanders. ‘Maar als er vandaag onverhoopt een aanslag wordt gepleegd en de dader wordt gepakt‚ dan zijn we erop voorbereid om hem of haar hier vast te zetten. Met de strengste maatregelen kunnen we dan maximale veiligheid bieden.’

De overige vier subafdelingen zijn ondergebracht in een ander gebouw op het gevangenisterrein‚ met alleen een begane grond. Daar zitten momenteel achttien gevangenen onder wie vier rechtsextremisten die van de rest gescheiden worden gehouden. ‘Nieuwe gevangenen komen in principe binnen op de zogeheten structuurafdeling’‚ legt Wanders uit. ‘Daar werken we in groepen met maximaal vier gedetineerden en er is veel personeel dat hen in de gaten houdt. Van alle nieuwe gevangenen maken we een risicoanalyse. Dat doen we met een psycholoog‚ een gedragskundige en met speciaal opgeleide gevangenismedewerkers. We kijken hoe gevangenen met elkaar omgaan‚ hoe ze reageren op het personeel en we maken gebruik van politierapporten en andere informatie die we van het Openbaar Ministerie krijgen. Het gaat er niet alleen om hoe risicovol iemand is. We kijken ook naar wat iemand nodig heeft. Is iemand bereid met ons mee te werken zodat we hem of haar op het rechte pad kunnen helpen? Verder kijken we wat iemand drijft. Is dat een diepe ideologie of is iemand een meeloper met een zwakke identiteit? Aan de hand daarvan beslissen we in welke subafdeling gevangenen komen. Tegen dat besluit kunnen gevangenen niet in beroep gaan.’

Het is niet aan mij om te zeggen: ach het is eigenlijk maar een sneue man‚ laat hem maar naar een reguliere gevangenis

Op basis van die profielschets kan Wanders echter niet besluiten dat de ‘extra beveiliging’ niet nodig is. Zelfs niet als ze tot de conclusie komt dat iemand niet gewelddadig of vluchtgevaarlijk is. Amnesty en andere mensenrechtenorganisaties vinden dat de risicoanalyse gemaakt zou moeten worden voordat iemand op de terroristenafdeling komt met alle beperkende maatregelen. ‘In Nederland hebben we dat nu eenmaal zo geregeld’‚ zegt Wanders. ‘Wie verdacht wordt van een terroristisch misdrijf komt hier.’ Staat ze zelf achter dat beleid? ‘Wat ik daarvan vind‚ is niet zo belangrijk’‚ zegt ze beslist. ‘Al zie ik natuurlijk wel wat de gevolgen zijn. Om die reden heb ik me hardgemaakt voor de komst van de subafdelingen. Twee ervan zijn al minder sober dan de structuurafdeling‚ en de vijfde subafdeling is nog weer wat opener. Het personeel zit daar gewoon naast de gedetineerden op de bank. Wie goed samenwerkt en een lager risicoprofiel heeft‚ komt daar terecht. Het is echter niet aan mij om te zeggen: ach het is eigenlijk maar een sneue man‚ laat hem maar naar een reguliere gevangenis gaan met minder beveiligingsmaatregelen.’

Wel kreeg Wanders het voor elkaar dat gevangenen meer tijd buiten hun celdeur mogen doorbrengen‚ van 18 uur per week naar 32 uur. Gemiddeld brengen gevangenen dus nog steeds bijna twintig uur per dag door op hun cel.

Sinds deze zomer kunnen gevangenen werken. Wanders: ‘Ze schoffelen en wieden onkruid in de tuin op het terrein. Daarnaast hebben we een zaaltje waar ze schone was opvouwen.’ Grappend: ‘Dat deden ze thuis vast nooit‚ maar hier vouwen ze alle thee- en handdoeken als een dolle. Zo leren ze ook nog eens huishoudelijk werk doen.’

Ik ken alle emoties. Als je op sociale media ziet hoe er over deze gevangenen gesproken wordt‚ dan word je daar niet blij van

Ook zijn er meer onderwijsprogramma’s gekomen. ‘Gevangenen halen diploma’s’‚ zegt Wanders enthousiast. ‘Sommige volgen een EHBO-cursus‚ andere zetten hun eerder begonnen studie voort. Morgen mag ik weer naar een uitreiking van enkele VCA-diploma’s (Veiligheid‚ gezondheid en milieu Checklist Aannemers). Dan eten we een taartje en maken we een foto. Dat lijken kleine successen‚ maar die zijn belangrijk. Je ziet gevangenen erdoor veranderen. Al zijn er natuurlijk altijd dwarsliggers die elkaar blijven opfokken. Ik wil niet het beeld geven dat het hier altijd leuk en gezellig is. Een gevangenis is geen fijne plek om te zijn.’

Eigenlijk zouden Wanders en haar team het beleid ‘veel verder’ willen aanpassen. Sommige gevangenen zouden ze bijvoorbeeld meer zorg willen bieden. ‘Iemand die is teruggekeerd uit Syrië zou bijvoorbeeld traumatherapie moeten kunnen krijgen’‚ zegt ze. ‘Maar voor zulke therapieën is te weinig budget.’

Aanpassing van het regime is niet alleen een financiële kwestie. Veel politici vinden dat terroristen niet gepamperd moeten worden met therapieën. ‘Dit is geen populaire groep gevangenen’‚ erkent Wanders. ‘Ik ken alle emoties. Als je op sociale media ziet hoe er over hen gesproken wordt‚ dan word je daar niet blij van. Ook in mijn omgeving vragen mensen me weleens waarom ik zoveel energie in deze gevangenen steek; ze veranderen toch niet. Concrete voorbeelden mag ik niet noemen‚ maar er zijn wel gevangenen die tijdens de detentie hun leven hebben gebeterd. Steeds meer beleidmakers zien in dat we dat met minder sobere detentieomstandigheden makkelijker voor elkaar kunnen krijgen.’

Zuur

En dat proces is al jaren gaande. In 2011 al kondigde het ministerie aan mogelijke versoepelingen te onderzoeken. Wanders: ‘Natuurlijk frustreert het me soms dat zaken niet sneller worden aangepast. Maar ik wil hier niet het beeld schetsen dat ik moet vechten tegen de bierkaai. In dit politiek gevoelige gevangenisregime moeten besluiten zorgvuldig worden genomen. Daar is procestijd voor nodig.’

Waar al jaren kritiek op is en waar maar geen verandering in lijkt te komen is het visiteren‚ waarbij er tot in de bilnaad van gevangenen wordt gezocht naar smokkelwaar. Na ieder bezoek van vrienden of familie worden gevangenen gevisiteerd‚ en ook voor en na iedere rechtszitting.

Zelf zou ik visitatie ook verschrikkelijk en vernederend vinden

Er zijn gevangenen die om die reden geen bezoek meer wensen te ontvangen of dan maar niet naar hun rechtszaak gaan. ‘Dat is zuur’‚ zegt Wanders. ‘Maar om visitaties te ontlopen‚ kunnen ze ervoor kiezen hun bezoek te ontvangen met een glazen wand ertussen. Al zijn die ontmoetingen minder persoonlijk.’ Wel vindt ze het opvallend dat gevangenen op andere afdelingen met dezelfde veiligheidsmaatregelen‚ veel minder klagen over visitatie. ‘Op de terroristenafdeling zitten veel meer moslims en kennelijk is visitatie voor hen vernederender. Schaamte en bedekking van het lichaam heeft voor hen een diepere betekenis.’

Wanders denkt even na. ‘Zelf zou ik visitatie ook verschrikkelijk en vernederend vinden. Maar het is onderdeel van de beveiligingsprocedure. De rechtbank eist dat alle gevangenen “schoon” op de zitting komen. We moeten voorkomen dat mensen iets bij zich hebben waarmee ze anderen kunnen aanvallen.’ Bij een bezoek aan de rechtbank hoeven reguliere gevangenen slechts door een detectiepoort‚ maar die zitten ‘dan ook niet in een uitgebreid beveiligd regime’‚ zegt Wanders.

Waterdicht

Wel kan ze sinds half oktober besluiten dat op haar afdeling gevangenen met een laag risicoprofiel minder visitaties hoeven te ondergaan. Nog liever zou Wanders echter de securityscanners op haar afdeling willen gebruiken in plaats van visitaties. ‘We zijn nu aan het testen of die apparaten het visiteren echt kunnen overnemen. Dat moet natuurlijk wel helemaal waterdicht zijn. Zodra dat zeker is en zodra het ministerie akkoord is‚ zou ik het visiteren direct willen afschaffen. Dat is voor het personeel ook fijner. Niemand zit te wachten op dat soort handelingen.’

Toenmalig staatssecretaris Fred Teeven had het in 2013 al over alternatieven voor het visiteren van gedetineerden. Maar volgens Wanders wordt er bij de terroristenafdeling pas sinds een jaar serieus naar gekeken. ‘We moeten deze groep gevangenen niet romantiseren’‚ benadrukt ze. ‘Er zitten gevaarlijke mannen tussen die niet voor niets op deze afdeling zitten.’ Dat haar personeel nooit iets vindt bij de visitaties zegt volgens haar niet zoveel. ‘Als iedereen weet dat er altijd gevisiteerd wordt‚ neemt niemand het risico. Uit ervaring weet ik dat het onderbroekgebied een favoriete verstopplek is. En er zijn hier op de afdeling voldoende gevaarlijke spullen die ze naar de rechtbank mee kunnen smokkelen zonder dat een detectiepoort die onderschept. Een scherp geslepen tandenborstel kunnen ze bijvoorbeeld als steekwapen gebruiken. Ik voer echt wel druk uit dat de testen met securityscans zo snel mogelijk worden uitgevoerd. Maar ik moet ook opletten in welke positie ik zit. Het ministerie bepaalt uiteindelijk het beleid.’

Meeluisteren

Zijn er meer versoepelingen die ze wil doorvoeren? ‘Sommige gevangenen hoeven misschien niet altijd afgeluisterd te worden als ze iemand op bezoek krijgen’‚ zegt ze. ‘Van bepaalde gedetineerden die hier al heel lang zitten‚ weten we met wie ze praten en over welke onderwerpen het gaat. Al geloof ik niet dat gevangenen dat meeluisteren het allerergste vinden.’

Wat ze nog wil benadrukken is dat gevangenen ‘blij zijn’ met de onlangs ingevoerde verbeteringen. ‘Zeker de mannen die hier al jaren zitten vinden het fijn dat ze nu mogen werken en 32 uur per week van hun cel af mogen.’ Ook het voorlezen van kinderboekjes voor de camera is populair. ‘Die opnames sturen we dan naar huis‚ waardoor ze toch een soort band met hun kinderen houden.’

Als je in Nederland wordt opgepakt‚ zegt Wanders tot slot‚ zal je ‘altijd integer’ worden behandeld. ‘Dat kun je niet van alle plekken op de wereld zeggen. In de VS heb ik weleens een dodencel bezocht. Ik wist toen niet of ik banger moest zijn voor de bewaker die met me meeliep of voor de gevangenen achter de tralies.’ Te strenge gevangenisomstandigheden vind je volgens haar ook dichter bij huis: ‘In België en Frankrijk gaat het er straffer aan toe. Die landen zouden aan Nederland een voorbeeld kunnen nemen. Uiteindelijk kun je de beschaving van een land afmeten aan hoe ze omgaat met gevangenen.’

Amnesty: ‘Terroristenafdeling is inhumaan’

De manier waarop Nederland terroristen en terreurverdachten vastzet is ‘inhumaan’. Dat zeggen Amnesty en de Open Society Justice Initiative in een gezamenlijk rapport dat 31 oktober verschijnt. De hervormingen die onlangs op de terroristenafdeling van de gevangenis in Vught zijn doorgevoerd‚ zijn volgens Amnesty-onderzoeker Doutje Lettinga ‘onvoldoende’ en ‘te arbitrair’. ‘Wettelijk is er niets veranderd’‚ zegt ze. ‘Nog steeds worden terrorismeverdachten automatisch in een van de zwaarste regimes geplaatst zonder dat gekeken wordt of dat regime wel nodig is. Bovendien horen verdachten nooit met veroordeelden vast te zitten.’

De langdurige eenzame opsluiting van gevangenen‚ is volgens Lettinga ingrijpend. ‘We spraken ex-gevangenen die tot 22 uur per dag in hun cel vastzaten. Een vrouw‚ destijds verdachte en uiteindelijk vrijgesproken‚ vertelde dat ze in Vught tien en later nog eens drie aaneengesloten weken afgezonderd werd van medegevangenen.’ Het rapport beschrijft verder dat gevangenen stelselmatig gevisiteerd worden en hoe ze ‘buitensporig’ veel in de gaten worden gehouden. Lettinga: ‘Alles wat gedetineerden buiten hun cel zeggen en doen‚ wordt vastgelegd. Ex-gevangenen vertelden dat ze geen privacy hadden tijdens familiebezoek en dat fysiek contact nauwelijks werd toegestaan.’ Amnesty roept Nederland op de wet aan te passen zodat er een einde komt aan onnodig strenge gevangenisomstandigheden.

Rapport ‘Inhumaan en onnodig. Mensenrechtenschendingen op de terroristenafdeling’.

Biografie Yola Wanders

Geboren in 1957‚ in een calvinistisch gezin in Den Haag. Begon in 1989 bij gevangenis de Grittenborgh in Hoogeveen. Na verschillende leidinggevende posities werd ze in 2003 directielid in de gevangenis van Veenhuizen. In 2007 ging ze naar Vught. Twee jaar later werd ze er plaatsvervangend vestigingsdirecteur‚ en directeur veiligheid. Sindsdien is ze verantwoordelijk voor de terroristenafdeling en voor de Extra Beveiligde Inrichting (EBI).