Alette Smeulers staat bij de boekenkast die de hele wand van haar woonkamer beslaat. ‘Je kijkt nu naar het hoekje over de Holocaust’, zegt de hoogleraar internationale misdrijven aan de Rijksuniversiteit Groningen. Op de zwarte planken staan honderden boeken over daders, oorlogen en conflicten.
Haar nieuwe boek Perpetrators of Mass Atrocities ligt op tafel. Het resultaat van dertig jaar onderzoek naar daders van grootschalig geweld zoals oorlogsmisdadigers, massamoordenaars en terroristen. Ze drinkt koffie uit een mok met daarop de woorden ‘Terribly and Terrifyingly Normal?’ De tekst is de ondertitel van haar boek en de naam van de podcast die ze met haar zoon maakt.
‘Het is een geleidelijk proces dat ons naar het kwaadaardige voert.’
Smeulers houdt zich bezig met de duistere kant van de mensheid. Het begon in haar kinderjaren, toen ze romans las over verzetsmensen tijdens de Tweede Wereldoorlog. ‘Mijn jeugdhelden’, zegt ze. Onherroepelijk volgde ook de gedachte: maar wie wil een nazi zijn?
Als wetenschapper richtte ze zich op de vraag hoe mensen daders worden. Tijdens presentaties en colleges op de universiteit en in haar boek geeft ze de antwoorden op die vragen. Haar wetenschappelijk werk is gebaseerd op disciplines als psychologie, rechten, sociologie, politicologie, geschiedenis en op biografieën.
Niet duivels, maar zwak
‘De grootste fout die we kunnen maken is te denken dat een dader totaal anders is dan wijzelf. Uit onderzoek blijkt dat we potentieel allemaal tot gruwelijkheden in staat zijn. Als de omstandigheden ernaar zijn, kunnen we dader worden. Niet omdat we duivels zijn, maar omdat we zwak zijn’, legt Smeulers uit.
Terwijl ze de wetenschappelijke literatuur over het onderwerp las, ontrafelde ze hoe mensen denken en handelen in tijden van autoritaire regimes en oorlogen. ‘Het is een proces, waarin we met de stroom meegaan. We durven geen “nee” te zeggen, want we willen niet buiten de groep vallen’, zegt ze. Smeulers vertelt het met grote nuchterheid. Stap voor stap gaan mensen verder. ‘Het zijn kleine keuzes waardoor mensen transformeren tot een dader. Een geleidelijk proces dat ons naar het kwaadaardige voert.’
Actueel
‘Het is altijd actueel, maar nu meer dan ooit. Met de Russische inval in Oekraïne. En nu nog extremer met de oorlog tussen Israël en Hamas’, zegt ze. Momenteel verdiept Smeulers zich in de Israëlische premier Netanyahu. ‘Als ik iemands biografie lees, is dat geen compliment’, glimlacht ze. ‘Natuurlijk heeft hij het recht om zijn land te beschermen tegen groepen die Israël willen vernietigen. Maar hij maakt onvoldoende onderscheid tussen de extremisten en gewone Palestijnen en denkt dat onderdrukking van alle Palestijnen gelegitimeerd is. Hij ziet niet dat hijzelf een dader is geworden. Israël heeft sinds 7 oktober 2023 ruim 30 duizend mensen vermoord. Hoeveel van hen zouden daadwerkelijk extremist zijn?’
Veertien dadertypes ontwikkelde Smeulers. Dit zijn enkele voorbeelden:
1. De criminal mastermind
Deze machtige leiders zijn cruciaal, omdat zij het gewelddadige systeem aanvoeren. Ze hebben een zeer sterke wil, geloven doorgaans in hun superioriteit, voelen zich boven de wet verheven en zijn meedogenloos in het verkrijgen en behouden van de macht. ‘Zij ontwikkelen het beleid en geven soms expliciete, soms meer impliciete orders aan anderen om hun bevelen uit te voeren en misdrijven te plegen.’ Het gaat om staatshoofden van gewelddadige en repressieve regimes zoals Adolf Hitler, Josef Stalin, Mao Zedong, Pol Pot, Idi Amin en Saddam Hussein.
2. De carrièremaker
Dan zijn er daders waarbij alles om het eigenbelang draait. De ambitieuze ‘carrièremaker’ streeft naar status, macht en geld. Ze zijn strategisch, wreed en opportunistisch en staan dicht bij de leiders. Voorbeelden uit Smeulers’ boek zijn hoge militairen en functionarissen binnen de bureaucratie zoals Radovan Karadžić en Albert Speer.
3. De profiteur
Ook de ‘profiteurs’ jagen eigenbelang na. Voor dit type verwijst Smeulers naar iemand als Dick Cheney, voormalig CEO van Halliburton, dat profiteerde van de privatisering van de Amerikaanse militaire sector. Als vicepresident van de Verenigde Staten had Cheney nog altijd financiële belangen bij Halliburton, terwijl het werd ingehuurd om huurlingen te leveren voor oorlogen in onder andere Irak. Smeulers: ‘Misschien heb ik nog de meeste moeite met zulke mensen, die oorlog gebruiken om over de ruggen van mensen rijkdom, aanzien en macht te verwerven.’
4. De devoted warrior
De ‘devoted warrior’ geeft zich totaal over aan een leider, partij, idee of ideologie. Vaak zijn het burgers met een sterk plichtsgevoel, die de wet volgen en zich conformeren. Smeulers schaart de Cambodjaanse ‘Duch’, commandant van martelcentrum Tuol Sleng, onder dit dadertype. Ook verwijst ze naar nazi-kopstuk Adolf Eichmann, ‘die per se het beste jongetje van de klas wilde zijn. Hij bedacht het systeem van Joodse Raden en bracht hen in een onmogelijke positie’. Eichmann was verantwoordelijk voor massale transporten van Joden naar de concentratiekampen. Het laat zien dat ook bureaucraten dader kunnen zijn, zonder zelf iemand te hebben gemarteld of gedood.
5. De volgeling
De grootste groep daders zijn de mensen die gehoorzamen of meegaan omdat ze onder druk worden gezet door hun naasten of leiders. Als voorbeeld noemt Smeulers de reservisten van het Duitse politiebataljon 101 die in de Tweede Wereldoorlog de opdracht kregen om Joden in het Poolse dorpje Józefów te executeren. ‘Na het einde van nazi-Duitsland zagen zulke daders zichzelf als een klein radertje in een machine’, zegt Smeulers. Maar het politiebataljon heeft 38 duizend mensen vermoord en 45 duizend Joden gedeporteerd, waardoor het verantwoordelijk was voor de moord op 83 duizend mensen.
Goedpraten
In haar boek beschrijft Smeulers ook dadertypes zoals de fanaticus, de professional, de gelovige, de wreker, de crimineel en de gecompromitteerde. In tegenstelling tot wat doorgaans wordt gedacht, vormen de sadisten en de mentaal gestoorden een kleine groep. Dat is geen geruststelling, vertelt Smeulers. Want andere types raken, uit andere motieven, eveneens bij de ergste gruwelijkheden betrokken. ‘Juist omdat daders zo divers zijn, vormen ze samen een krachtige geweldsmachine.’
Ook de nazi’s dachten dat ze deugden: ‘Ze werden gedreven door hun idee van een betere wereld: zonder Joden, homo’s en gehandicapten’
Vrijwel alle daders zijn geschokt als ze een eerste maal iemand folteren of vermoorden, zegt Smeulers. Maar ze zetten zich over hun afschuw heen. Ze weten dat hun handelingen in strijd zijn met menselijke waarden, maar heffen die tegenstrijdige gevoelens op door hun daden te rechtvaardigen. ‘We gaan het goedpraten door te zeggen dat we niet anders konden, of dat wij goed zijn en tegen het kwaad vechten. Het is een psychische fuik waarin we verstrikt raken.’
Deugen mensen?
Smeulers vindt de gedachte die uitgaat van de titel van Rutger Bregmans bestseller De meeste mensen deugen dan ook problematisch. ‘Het is wat we graag willen horen. Maar het onvoorwaardelijke geloof dat je goed bent, is gevaarlijk. Het maakt je blind voor het kwaad dat je kunt doen.’ Ook de nazi’s dachten dat ze deugden: ‘Ze werden gedreven door het idee van een betere wereld. In hun ogen was dat zonder Joden, homo’s en gehandicapten.’
Haar onderzoek is belangrijk voor de praktijk, stelt Smeulers. Kennis over internationale misdrijven en de verschillende dadertypes kan in rechtszaken helpen ‘om op een eerlijkere manier de mate van schuld en verwijtbaarheid van de betrokkenen vast te stellen’. Het kan ook helpen bij het vinden van de juiste manieren om geweld te voorkomen of tegen te gaan.
Hoe verklein je de kans dat mensen veranderen in daders? Smeulers: ‘Wat wij ieder persoonlijk moeten doen, is kritische zelfreflectie ontwikkelen en altijd stilstaan bij ons denken en handelen. Al realiseer ik me dat het best een moeilijke opgave is.’
