‘Ze moest er mentaal van bijkomen. Het was weliswaar een administratieve handeling, maar het ging wel om het officieel maken van haar status als overlevende van de genocide op de Jezidi’s. Dalal vertelt hoe ze alle formulieren goed had ingevuld en bij het juiste kantoor had ingeleverd, waarmee haar aanvraag om in aanmerking te komen voor de Wet overlevende Jezidi’s een feit was. Ze vertelt erover in een gesprek via Zoom vanuit de caravan waarin ze woont met haar moeder, broertjes en zusjes in een ontheemdenkamp voor Jezidi’s in de Koerdische Autonome Regio in Irak. ‘In de rechtbank waren veel overlevenden en het voelde alsof ik weer gevangene van IS was’, zegt Dalal. ‘Ook de bezoeken aan de kantoren waren moeilijk. Er was geen aandacht voor ons verhaal, voor ons welzijn. Ze waren koud.’ 

Dalal (25, niet haar echte naam) is een van de overlevenden van de genocide op de Jezidi’s, die IS uitvoerde in augustus 2014 (zie kader). Ze was thuis in Sinjar, het thuisland van de Jezidi’s, met haar familie toen IS plotseling naderde. Haar moeder en zusjes wisten op tijd weg te komen naar de berg waar een deel van de gemeenschap zijn toevlucht zocht, maar zij niet. Ze werd verhandeld op de vrouwenmarkten van IS en was ‘onderwerp van marteling’, zoals ze het uitdrukt. Twee keer probeerde ze tevergeefs te ontsnappen, in juli 2017 werd ze door het Iraakse leger bevrijd.  

Diezelfde Iraakse staat heeft in 2021 een Wet overlevende Jezidi’s aangenomen, waarmee recht moet worden gedaan aan overlevenden van de genocide, zoals Dalal. Het is een wet zoals Irak er wel meer kent: burgers die in oorlogen gewond raken of nabestaanden van hen die in oorlogen stierven, worden ook gecompenseerd met een (klein) maandelijks bedrag. Deze wet is toegesneden op de specifieke ervaringen en situatie van de Jezidi’s. 

Er gaat van alles mis, alleen al omdat veel overlevenden de wet helemaal niet kennen

Sinds afgelopen september kunnen vrouwen, maar ook mannen die aan IS’ massamoordpartijen wisten te ontkomen, zich melden. Zij kunnen in aanmerking komen voor een maandelijkse financiële compensatie van zo’n 650 dollar, een bedrag waar je, afhankelijk van je gezinsgrootte, redelijk van kunt rondkomen. Verder hebben ze recht op mentale gezondheidzorg om hun trauma’s te verwerken, en worden ze gesteund met programma’s voor werk en onderwijs.  

In de wet worden ook toezeggingen gedaan aan de hele Jezidische gemeenschap: de schuldigen aan de genocide zullen worden gestraft, er zal worden gezocht naar vermisten en massagraven zullen worden geopend en onderzocht. Ook dat laatste gaat Dalal persoonlijk aan: haar vader, met wie de familie een halfjaar nadat hij werd ontvoerd door IS voor het laatst contact had, is nog altijd vermist.  

Nobelprijswinnaar Nadia Murad

‘Fantastisch’, vindt Hope Rikkelman het dat de Wet overlevende Jezidi’s er is. Rikkelman is juridisch adviseur internationale misdrijven en directeur van het Yazidi Legal Network (YLN) in Amsterdam. Dat werkt samen met de Jezidi-gemeenschap, zowel in Irak en Syrië als in de diaspora in Europa, om de Jezidi’s juridisch bij te staan. Het YLN verzamelt bijvoorbeeld bewijs van de gepleegde oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid, zodat die ooit misschien in een rechtszaak kunnen worden gebruikt. 

‘De wet suggereert dat er gerechtigheid zal komen, maar daar zet de Iraakse regering zich helemaal niet voor in’

Het succes van de wet staat of valt, zegt Rikkelman, echter met de implementatie ervan. En juist daarmee gaat van alles mis: het begint er al mee dat veel overlevenden de wet niet kennen. Rikkelman: ‘Ik heb het geïnventariseerd in ons netwerk bij mensen die ervoor in aanmerking komen, en velen van hen vragen me eerst wat die wet ook alweer inhoudt.’ De voorlichting schiet ernstig tekort, zegt ze. ‘Je kunt persoonlijk of online een aanvraag doen, maar dat is best moeilijk. En informatie is online wel beschikbaar, maar vergeet niet dat de Jezidi’s een mondelinge traditie hebben waar die voorlichting niet op aansluit.’ 

Ngo’s doen wat ze kunnen, waaronder Yazda, een van de belangrijkste organisaties die zich in Irak en de Koerdische Regio inzetten voor de Jezidi-gemeenschap. Met workshops helpen ze mensen die in aanmerking komen voor de wet om de procedure te doorgronden en goed te doorlopen. Rikkelman: ‘Dat is nodig, want als mensen al van de wet hebben gehoord, weten ze vaak niet eens of ze bij de Iraakse overheid of die van de Koerdische Autonome Regio moeten zijn.’ 

Tot nu toe deden 1.600 mensen een aanvraag om voor compensatie in aanmerking te komen.  

Eeuwenoude tradities

Dalal wacht nu af of ze op basis van de bepalingen in de wet als overlevende wordt erkend. Het geld is voor haar niet het belangrijkste, al zal het helpen om rond te komen. Dalal: ‘Ik heb de afgelopen anderhalf jaar voor hulporganisaties gewerkt maar dat is nu gestopt. In de zomer kunnen we seizoensarbeid doen op het land, maar verder is er geen werk. Dus de aanvulling op ons inkomen als gezin is zeer welkom.’ Ze is kostwinner, de oudste van de twee zusjes en vijf broertjes met wie ze woont, plus haar moeder. 

Het liefst zou Dalal een nieuw leven opbouwen in Europa, waar het veilig is. Een groot deel van de Jezidi-gemeenschap maakte de oversteek in de jaren na de genocide en woont nu verspreid over Europa, Canada, de Verenigde Staten, en sommigen kwamen via herhuisvestingprogramma’s in Australië en Nieuw-Zeeland terecht. Ook in eerdere decennia verlieten veel Jezidi’s hun land om elders een veiliger toekomst te vinden. Dat is de realiteit die schuilgaat achter het artikel in de Wet overlevende Jezidi’s dat belooft dat hen niet opnieuw een genocide zal worden aangedaan: in feite is die genocide nog altijd aan de gang. Met een over de wereld uitgewaaierde en in ontheemdenkampen wegkwijnende gemeenschap die haar eeuwenoude tradities onmogelijk kan bewaren en doorgeven aan de volgende generaties, wordt voor het voortbestaan van de groep gevreesd.  

Absolute garanties

Dat is ook waar Jan Kızılhan, zelf een Jezidi, traumapsycholoog en een van de bekendste bepleiters van gerechtigheid voor het volk, bang voor is. Hij woont in Duitsland en reist vaak naar de ontheemdenkampen in de Koerdische Autonome Regio in Irak om psychologische hulp te verlenen en psychologen op te leiden in traumaverwerking. 

‘Symbolisch’, noemt Kızılhan de Wet overlevende Jezidi’s: ‘Die suggereert dat er gerechtigheid zal komen, maar daar zet de Iraakse regering zich helemaal niet voor in. Er is geen internationaal onderzoek naar de misdaden van IS, de schuldigen worden vervolgd voor terrorisme en opgehangen zonder dat hun rol in de genocide wordt onderzocht. Sinjar wordt om politieke redenen niet herbouwd. Terwijl er zo veel jonge mensen zijn die daar zouden willen gaan wonen, die hun hele leven nog voor zich hebben. Maar hoe kun je met niets iets opbouwen?’ 

Om die reden twijfelt Dalal bij de vraag of ze terug zou willen naar Sinjar, de grond van haar voorouders die ze als 16-jarige voor het laatst zag. Dalal: ‘Het kan alleen als er absolute garanties voor onze veiligheid zijn. En die zijn er niet. Ik vertrouw de Iraakse overheid ook niet.’ Ze denkt even na en vervolgt dan: ‘Er zijn nog veel ongeopende massagraven in Sinjar. Hoe zouden we daar in rust kunnen wonen?’ ⓿ 

De echte naam van Dalal is bij de redactie bekend.