Ze is geen geboren activist. Het liefst werkt Hatice Cengiz in de luwte, zoals ze jarenlang deed als onderzoeker in het Midden-Oosten. Die toekomst is haar afgenomen, maar dat doet nog het minste pijn. Wat haar het meeste verdriet doet, is dat ze geen toekomst heeft met haar verloofde Jamal Khashoggi. Ze hadden er samen plannen voor gemaakt. ‘We zouden in Washington en in Istanbul gaan wonen. Hij had een appartement gekocht in Istanbul en dat zouden we inrichten’, vertelt Cengiz in de lobby van een Haags hotel. De Turkse, gekleed in een zwarte kaftan en een groene hoofddoek, is half december, vlak voor de lockdown, in Nederland vanwege World Press Freedom. De conferentie met als thema ‘journalism without fear or favour’, is georganiseerd door Unesco en het ministerie van Buitenlandse Zaken.

‘Jamal steunde de golf van protesten in landen als Egypte, Syrië en Jemen, en wilde dat we daar lessen uit zouden trekken’, zo vertelt de 38-jarige Cengiz tijdens de conferentie. ‘Hij zag de Arabische Lente als een kans voor democratie en persvrijheid in Saudi-Arabië. Niet alleen verkondigde hij zijn waarden, hij bracht ook offers: hij verliet zijn land, zijn familie, zijn kinderen omdat hij vrijuit wilde blijven spreken.’ Cengiz is een van de sprekers in een panel met Agnès Callamard, de Franse mensenrechtenexpert die per 29 maart de nieuwe secretaris-generaal van Amnesty International wordt. Als speciale VN-rapporteur voor buitengerechtelijke executies deed Callamard in 2019 onderzoek naar de moord op Khashoggi.

Daarin concludeerde ze dat de staat Saudi-Arabië verantwoordelijk is voor het ombrengen van de journalist in het Saudische consulaat in Istanbul op 2 oktober 2018. Callamard noemt Mohammed bin Salman bij naam in het onderzoek: meerdere leden uit zijn hofhouding zijn geïdentificeerd als daders. Dit vijftien man tellende moordcommando is vanuit Saudi-Arabië ingevlogen en maakte gebruik van diplomatieke paspoorten. Of Mohammed bin Salman opdracht gaf voor de moord is volgens Callamard nog onduidelijk, daarvoor is vervolgonderzoek nodig in Saudi-Arabië. De Amerikaanse inlichtingendienst CIA zegt al wel bewijzen te hebben voor zijn rol als opdrachtgever.

Doodseskader

Cengiz stond op die bewuste dinsdag buiten het consulaat te wachten op Khashoggi, die papieren nodig had om met haar te kunnen trouwen. ‘Ik heb lang niet willen geloven wat er met Jamal is gebeurd’, zegt ze ruim twee jaar na de gruwelijke moord op haar aanstaande echtgenoot. Op audio-opnames die de Turkse inlichtingendienst in het geheim had gemaakt, met opname-apparatuur die de dienst op een verborgen plek had geïnstalleerd in het Saudische consulaat, is te horen dat Khashoggi wordt gemarteld waarna, zeer waarschijnlijk, een plastic tas over zijn hoofd wordt getrokken zodat hij stikt. Een Saudisch doodseskader dat speciaal uit Istanbul is overgevlogen, hakt daarna zijn lichaam in stukken waarna het in tassen uit het consulaat wordt gesmokkeld. Het lijk van Khashoggi is nooit teruggevonden.

De eerste maanden na de moord bracht Cengiz verdoofd door, vertelde ze in een interview aan het Amerikaanse tijdschrift The New Yorker. ‘Ik had psychologische hulp nodig. Na twee, drie maanden, toen het tot mij doordrong dat ik Jamal op een heel brute manier had verloren, zakte ik weg in een enorme depressie.’ Cengiz hoopte lange tijd dat Khashoggi nog leefde, dat hij was ontvoerd en weer zou opduiken. Tijdens de conferentie in Den Haag vertelt VN-rapporteur Callamard dat Cengiz eind januari 2019, na een lang interview in Istanbul, aan haar vraagt: ‘Is er nog een kans dat hij nog steeds leeft? Dat hij naar Saudi-Arabië is gebracht?’

Soms stelt ze die vragen nog. Doordat Cengiz geen afscheid heeft kunnen nemen van haar aanstaande echtgenoot blijft het moeilijk te accepteren dat hij niet meer terugkomt, vertelt ze. ‘Soms zie ik tijdens mijn reizen iemand die op hem lijkt en dan denk ik dat hij nog leeft.’

Intellectuele relatie

Cengiz ontmoet Kashoggi voor het eerst in mei 2018 tijdens een conferentie over het Midden-Oosten in Istanbul. De Saudische journalist is een van de sprekers en de Turkse promovenda interviewt hem voor een artikel dat later in een boek verschijnt. ‘Ik bewonderde hem, zijn stijl was anders dan die van elke andere schrijver uit Saudi-Arabië’, zegt Cengiz, die Arabisch studeerde in Egypte, onderzoek deed in Oman en gespecialiseerd is in de Golfregio. ‘Jamal schreef onverbloemd over de positieve en negatieve ontwikkelingen in het land, trok lessen uit het verleden en gaf direct of indirect advies aan de machthebbers.’

‘Ik voel een enorme verantwoordelijkheid om Jamals leven te verdedigen’

De liefde en kennis voor het Midden-Oosten brengt ze samen. ‘Het begon als een intellectuele relatie, maar het werd al gauw meer. Het voelde alsof we elkaar al meer dan twintig jaar kenden; er was een diepe connectie.’ Al is hun achtergrond wel verschillend. De 38-jarige Cengiz komt uit de Turkse middenklasse, haar vader was verkoper van keukenspullen. De 59-jarige Khashoggi kwam uit een voorname Saudische familie met Turkse roots. Zijn grootvader was de persoonlijk arts van de stichter van Saudi-Arabië, Abdulaziz al Saoed (ook bekend als Ibn Saoed). Zijn oom Adnan was een invloedrijke en extravagante zakenman, die miljoenen dollars verdiende als wapenhandelaar en fixer voor de Saudische koninklijke familie. Jamal Khashoggi zelf was meer dan alleen een journalist. Hij werkte voor meerdere kranten die nauwe banden onderhielden met de koninklijke familie en stond lange tijd bekend als loyalist; hij verdedigde de Saudische monarchie, al was hij wel kritisch op de verreikende invloed van de staatsgodsdienst, de zeer conservatieve wahabitische islam.

Een jaar na de aanslagen van 11 september 2001 in New York schreef Khashoggi in de Libanese krant The Daily Star een Saudisch mea culpa. ‘We zijn nog steeds in ontkenning. We klampen ons vast aan samenzweringstheorieën en kijken met argwaan naar de waarheid. We geloven nog steeds dat “anderen” het deden (…) Genoeg. We moeten erkennen dat vijftien Saudiërs werden bedrogen bij het plegen van de aanslagen en dat honderden anderen ver van huis werden gedood in de Afghaanse bergen.’

Cengiz schetst hem als een denker. ‘Hij was een intellectueel die heel begaan was met zijn land. Vanwege zijn kennis werd hij ook gevraagd als adviseur.’ Na zijn kritiek op het religieuze establishment werd Khashoggi in 2003 ontslagen als hoofdredacteur van de Saudische krant Al-Watan waarna hij ging werken als media-adviseur van prins Turki al-Faisal, op dat moment ambassadeur in het Verenigd Koninkrijk. Khashoggi verhuisde twee jaar later naar Washington, waar Al-Faisal werd benoemd als ambassadeur in de Verenigde Staten, een van de belangrijkste functies in het buitenlandbeleid van Saudi-Arabië. Na een paar jaar keerde Khashoggi weer terug in de media.

Antwoorden

Cengiz heeft zich talloze keren afgevraagd waarom haar aanstaande echtgenoot werd vermoord. Was hij te invloedrijk, wist hij te veel? Ze wil antwoorden op al deze vragen. ‘Ik heb niet de beslissing genomen te strijden voor mensenrechten of zijn stem te zijn. Mijn leven is compleet omgegooid en uit respect voor de waarden waar Jamal voor stond, voel ik een enorme verantwoordelijkheid zijn leven te verdedigen. Dat stopt niet wanneer je iemand verliest.’

In de afgelopen anderhalf jaar sprak Cengiz onder meer voor het Europees Parlement, bij de mensenrechtencommissie van de Verenigde Naties en in het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden. Haar eis is overal hetzelfde: de internationale gemeenschap moet de machthebbers in Saudi-Arabië ter verantwoording roepen en sancties uitvaardigen. Ook diende ze een aanklacht in bij een rechtbank in Washington tegen Mohammed bin Salman en andere Saudiërs die verantwoordelijk zouden zijn voor de moord op Khashoggi.

‘Ik wil niet stilstaan bij bedreigingen. Je kunt niet elke minuut in angst leven’

Er is geen strategie of plan voor de komende jaren, vertelt Cengiz. Ze wil vooral de druk blijven opvoeren op landen en bedrijven die denken op de oude voet door te kunnen gaan met de Saudische kroonprins. ‘Ik kom in actie wanneer dat nodig is. Dan bel ik met journalisten en schrijf ingezonden stukken.’ Zo lanceerde ze met een woedende ingezonden brief in mei 2020 in de Britse krant The Guardian een succesvol protest tegen de verkoop van de voetbalclub Newcastle United aan Mohammed bin Salman. Een halfjaar later riep Cengiz in verschillende internationale media wereldleiders op om de digitale G20-bijeenkomst, die georganiseerd werd door Saudi-Arabië, te boycotten, maar daar werd geen gehoor aan gegeven.

Hoe machtig en verreikend de invloed van Saudi-Arabië is, blijkt wel uit de moeizame lancering van de onlangs uitgebrachte documentaire The Dissident over de moord op Khashoggi van de Amerikaanse filmmaker Bryan Fogel. Geen enkele streamingdienst durfde het aan de film te vertonen. Netflix, die de awardwinnende film Icarus van Fogel wel aankocht, weigerde. De film is vooralsnog alleen te koop voor Amerikaanse kijkers, via Amazon, maar niet gratis te zien op het platform, terwijl eigenaar Jeff Bezos, tevens eigenaar van The Washington Post – de laatste werkgever van Khashoggi – zeer waarschijnlijk persoonlijk doelwit was van Mohammed bin Salman.

Op 1 mei 2018, zo onthulde The Guardian, kreeg Bezos een WhatsApp-bericht van de Saudische kroonprins waarna
er spyware op de telefoon van de multimiljardair werd aangetroffen. Hij kwam hierachter toen er foto’s van zijn geheime relatie verschenen in de Amerikaanse boulevardpers, waarna hij scheidde van zijn vrouw. Bezos heeft een rechtszaak aangespannen en de FBI is bezig met een onderzoek.

Niet bang

Deze episode komt ook aan bod in The Dissident, waarin het wraakzuchtige gedrag van Mohammed bin Salman centraal staat. De toekomstige koning van Saudi-Arabië duldt geen enkele tegenstand en bespioneert dissidenten die nauw samenwerkten met Khashoggi. Of Mohammed bin Salman via de telefoon van Bezos inderdaad informatie over Khashoggi wilde vergaren, moet nog bewezen worden.

Cengiz is niet bang, zegt ze desgevraagd. Door de Turkse overheid wordt ze beveiligd, maar die kan niet voorkomen dat ze veelvuldig wordt bedreigd via sociale media. ‘Ik wil er niet bij stilstaan. Je kunt niet elke minuut in angst leven.’ Verder probeert ze niet alles te lezen wat er over haar verschijnt. Na de moord op Khashoggi schrijven Arabische media dat ze zou werken voor Turkije of Qatar, landen die beide in conflict waren met Saudi-Arabië. Zelfs haar relatie met hem werd betwist omdat ze elkaar nog maar enkele maanden kenden. ‘Er wordt van alles geschreven en niemand komt met enig bewijs. Die smaadcampagnes laat ik voor wat ze zijn.’

In april is Hatice Cengiz te gast op het Movies that Matter Festival, waar ook The Dissident wordt vertoond.