Geen broeders maar vijanden – column van Arnon Grunberg

Het ideaal dat mensen, ongeacht hun nationaliteit, religie, ras, geslacht et cetera, niet wezenlijk van elkaar verschillen is in ongerede geraakt. Of dat vroeger beter was is de vraag, maar humanisten, en in de tweede helft van de twintigste eeuw ook wat christenen, beleden dat ideaal op zijn minst met de mond.

Wie nu verkondigt dat alle mensen broeders zullen worden moet op zijn best op een meewarige blik rekenen. Begrijpelijk, wereldvrede is ver weg. De gedachte dat vrede, hoe onvolmaakt ook, te verkiezen is boven oorlog wordt in sommige kringen als gezeur of zelfs als chantage afgedaan. Zij die erop wijzen dat het opmerkelijk is dat er sinds 1945 geen oorlog in West-Europa is gevoerd lijken naïef of ouderwets te zijn. Historisch besef is in sommige kringen een anachronisme geworden.

Cultuur, zo wordt gezegd, is doorslaggevend. Vanuit die gedachte is het niet ver naar de opvatting dat de ene cultuur beter is dan de andere. Wie tot cultuur A behoort is wezenlijk anders dan zij die tot cultuur B behoren, alleen daarom al zijn mensen geen broeders maar vijanden. Want cultuur A wil cultuur B overheersen en vice versa.

Hoe wij voedsel verteren, staat los van cultuur. Vrijwel al het andere wat we doen is cultureel bepaald

Nu denk ik dat cultuur inderdaad doorslaggevend is; mensen zijn cultuurproducten, er is niet veel ‘natuurlijk’ aan een mens. Ja, bijvoorbeeld de manier waarop wij voedsel verteren, dat staat los van cultuur, vrijwel al het andere is door cultuur bepaald. Hoe wij spreken, denken, dansen et cetera. Nu is cultuur natuurlijk niet door buitenaardse wezens aan ons opgelegd. Mensen maken cultuur en worden erdoor bepaald. Het individu echter kan moeilijk zeggen: ik en mijn voorouders zijn verantwoordelijk voor ‘mijn’ cultuur.

Want de ene cultuur is niet strikt gescheiden van de andere. De geschiedenis van de mensheid bestaat niet alleen uit moordpartijen, maar ook uit volksverhuizingen. Elke cultuur is multicultureel, al voelt dat misschien niet zo. Dat wij dat niet altijd beseffen is eveneens te wijten aan gebrekkig historisch besef.

Cultuur is doorgaans levend, en levend wil zeggen veranderlijk. Versteende cultuur is dode cultuur. Cultuur kan ontaarden in cultuuroorlogen. In de VS zijn cultuuroorlogen over abortus gevoerd, die oorlog woekert nog voort, in Nederland gaat de cultuuroorlog al enige tijd over Zwarte Piet.

Waar cultuuroorlogen worden gevoerd, zo blijkt al uit bovengenoemde voorbeelden, wordt cultuur gepolitiseerd. Een deel van rechts Nederland lijkt oprecht te geloven dat Nederlandse cultuur nauwelijks meer is dan Zwarte Piet (en Sinterklaas), misschien aangevuld met de opvatting dat ware Nederlanders wit en geseculariseerd zijn. Secularisatie in Nederland betekent: geen historisch besef hebben. Cultuur is zo complex en divers en multicultureel dat radicale identificatie met één cultuur hachelijk is.

Cultuuroorlogen zijn feitelijk godsdienstoorlogen, al doen veel deelnemers het zonder God, en weten ze ook vrijwel niets over de godsdienst (cultuur) die ze zo hartstochtelijk verdedigen.