In de vroege ochtend van 6 mei vallen zes politieagenten in Warschau het appartement van mensenrechtenactiviste Elzbieta Podlesna (51) binnen. Ze nemen haar laptop, mobiele telefoon en losse harde schijven in beslag. Eerder die nacht was ze teruggekeerd van een bezoek aan Amnesty in Nederland en België. De politieagenten doorzoeken haar woning op alles wat wijst op de productie van posters van Maria met een aureool in de kleuren van de lhbti-vlag, die enkele weken eerder op een kerk werden geplakt in de stad Plock. Als ze in haar auto inderdaad een stapel posters vinden, moet Podlesna mee naar het politiebureau voor verhoor.
De aanklacht: ‘Belediging van religieuze gevoelens’. Haar in allerijl gearriveerde advocaat weet te voorkomen dat Podlesna direct in de cel verdwijnt. Minister Joachim Brudzinski van Binnenlandse Zaken bedankt intussen via Twitter de politie voor ‘de succesvolle opsporing en aanhouding van iemand die verantwoordelijk wordt geacht voor de ontheiliging van de Heilige Maria, een van de heiligste iconen voor de Poolse bevolking’. Podlesna hangt twee jaar celstraf boven het hoofd.
Hartjes
‘Sindsdien is de situatie in Polen alleen maar verslechterd’, vertelt ze drie maanden later op een Amsterdams terrasje in het weekeinde na de Gay Pride, waar ze meevoer op de Amnesty-boot. ‘Tijdens de Pride Parade in Bialystok stond de politie in juli toe te kijken hoe wij door hooligans en neonazi’s werden bekogeld met stenen, flessen en vuurwerk. Het raakte me dat bij de Amsterdamse Canal Parade politieagenten vanaf de kades met hun vingers hartjes vormen. Het contrast met Polen is groot.’
Podlesna is een van de bekendste lhbti-activisten van Polen. Zelf is ze geen lhbti’er. ‘Ik zie mezelf als een bondgenoot en wil nadrukkelijk niet de plek van lhbti’ers zelf innemen. En eigenlijk ben
ik ook helemaal niet het type om actie te voeren. Ik haat mensenmenigten. Tot drie jaar geleden had ik nooit gedemonstreerd.’
‘Eigenlijk ben ik niet het type om actie te voeren. Ik haat mensenmenigten. Tot drie jaar geleden had ik nooit gedemonstreerd’
Door haar activisme is ze inmiddels onder andere door politieke druk haar baan kwijtgeraakt als directeur van een centrum voor alcohol- en drugsverslaving. ‘Heel verdrietig. Ik heb mijn patiënten in de steek moeten laten’, zegt Podlesna, die inmiddels als psychotherapeut werkt bij een privékliniek. Intussen lopen er, naast de zaak over de Maria-poster, dertien andere rechtszaken tegen haar vanwege protesten waarvoor ze boetes kan krijgen.
Update: op 24 oktober 2019 zijn Podlesna en dertien andere vrouwen vrijgesproken van het ‘verstoren van een demonstratie’. De openbaar aanklager kan nog wel tegen de uitspraak in beroep gaan. Lees hier meer: Vrijspraak voor Poolse vrouwen die demonstratie ‘verstoorden’
Het begon allemaal toen in oktober 2015 de Recht en Rechtvaardigheidspartij van Jaroslaw Kaczynski een absolute meerderheid kreeg in het parlement. Toen werd Podlesna naar eigen zeggen ‘politiek wakker’. Niet lang erna hielp ze mee bij de organisatie van landelijk protest tegen inperking van abortusrechten. Er volgden meer demonstraties. Podlesna: ‘Het viel me op hoeveel lhbti’ers actief zijn bij al die antiregeringsprotesten. Zij realiseren zich goed wat er op het spel staat. Zo raakte ik betrokken bij hun strijd.’
‘Fysiek onveilig’
Kaczynski maakte zijn strijd tegen lhbti’ers speerpunt van de campagne voor de parlementsverkiezingen in oktober. Directe aanleiding van zijn aanvallen is een lhbti-manifest waar onder anderen de progressieve burgemeester van Warschau Rafal Trzaskowksi in februari zijn handtekening onder zette. Daarin wordt gepleit voor anti-discriminatielessen op scholen met aandacht voor genderidentiteit en seksuele geaardheid. Sindsdien noemt Kaczynski de ‘perverse’ lhbti’ers in zijn toespraken steevast een ‘groot gevaar’ voor het gezin en ‘een aanval op kinderen’. Op zijn verkiezingsaffiches staat een paraplu die een traditioneel gezin beschermt tegen de verf van een regenboog. En regio- en gemeentebesturen hebben in speciale resoluties hun grondgebied ‘lhbti-vrij’ verklaard. Podlesna: ‘Dat is echt angstaanjagend. Juist vanwege de Poolse geschiedenis waarbij we actief hielpen bij het afslachten van Joden. Daardoor zijn we een uiterst monocultureel land geworden. Polen heeft altijd al een diepgewortelde behoefte gehad aan een zondebok. Daar speelt Kaczynski op in. Zijn boodschap aan lhbti’ers is: “We willen je hier niet. We zullen je niet vermoorden, maar je moet wel terug de kast in.” Lhbti’ers voelen zich daardoor écht fysiek onveilig.’
Waar het gaat om de bescherming van lhbti-rechten bungelt Polen onderaan in Europa. Discriminatie van lhbti’ers is niet strafbaar en Polen is een van de laatste Europese landen zonder homohuwelijk. Bovendien zijn politie en justitie niet verplicht om strafbare feiten tegenover seksuele minderheden te registreren. Zelfs progressieve partijen tonen volgens Podlesna beperkte interesse in lhbti-rechten. ‘Dat beangstigt me. Lhbti’ers zijn de kwetsbaarste mensen van onze samenleving.’
‘Qua bescherming van lhbti-rechten bungelt Polen onderaan in Europa. Discriminatie van lhbti’ers is er niet strafbaar’
Opmerkelijk is dat de Poolse bevolking wel steeds toleranter is over lhbti’ers. Waar volgens peilingen in 2001 nog 41 procent van de Polen vond dat homoseksualiteit ‘niet getolereerd moet worden’, is dat percentage in 2017 gedaald naar 24 procent. ‘De meeste Polen hebben simpelweg nog nooit iemand ontmoet die openlijk homoseksueel is’, zegt Podlesna. ‘Ik ben ervan overtuigd dat met goede voorlichting meer winst te behalen is. Dat zagen we al toen we campagne voerden voor abortusrechten, met stapels folders door het hele land. De peilingen veranderden daardoor ingrijpend. Zo’n campagne voor lhbti-rechten hebben we nog niet gevoerd.’
Religielessen
Maar Kaczynski zorgt met nieuwe wetgeving dat scholen ‘meer dan ooit het instrument zijn van uiterst conservatieve propaganda’, zegt Podlesna. ‘Meest problematisch zijn de religielessen die middelbare scholieren twee uur per week krijgen, ook op openbare scholen. De katholieke kerk bepaalt feitelijk de inhoud. Priesters en docenten geven geen les óver religie, maar geven religieuze les. Onder die vlag hersenspoelen ze leerlingen met haat en intolerantie, waarbij wordt gehamerd op het gevaar van homoseksualiteit.’
Deze zomer voorspelde Podlesna al dat de Recht en Rechtvaardigheidspartij van Kaczynski in oktober de verkiezingen zouden winnen. Het aanhoudende succes van de partij is volgens Podlesna eenvoudig te verklaren. ‘Veel Polen zijn sinds de val van het communisme verwaarloosd door voorgaande regeringen. Politici hebben jarenlang vooral veel geld gepompt in allerlei infrastructuur waar een groot deel van de Poolse bevolking nooit gebruik van maakt’, schetst de psychologe. ‘Nu is er een politicus die lijkt op deze verarmde mensen, inclusief onooglijke kleding en slecht gebit. Hij zegt hun: jij bent belangrijk en we houden van je. Kaczynski zegt dat opleiding niet nodig is, mensen zijn goed zoals ze zijn. Dat is manipulatie van de laagste soort.’
Sinds hij aan de macht is toornt Kaczynski aan de onafhankelijke rechtspraak in Polen. Met wetgeving en door zittende rechters te vervangen door regeringsgetrouwe juristen. Tijdens de eerste zitting, in juli, van Podlesna’s rechtszaak over de Maria-posters werd bekendgemaakt dat de rechter, die bekend staat als onafhankelijk, plaats moest maken voor een regeringsgetrouwe rechter. De vraag is of ze nog wel een eerlijk proces krijgt en de kans dat ze daadwerkelijk in de gevangenis verdwijnt is levensgroot.
Minder kwetsbaar
Bang lijkt ze daar nauwelijks voor te zijn. ‘Ik ben er niet zo mee bezig. Veel meer vrees ik de publieke vernedering en de kwaadaardige leugens die over me worden verteld op tv. Mijn moeder kijkt allang niet meer naar die uitzendingen. Maar andere lieve en heel gelovige familieleden zullen zich afvragen: wat is er toch gebeurd met onze Ella?’ Geëmotioneerd: ‘Dat raakt me misschien wel het meest.’
Moet ze niet gewoon in Nederland blijven, vragen vrienden haar weleens. Ook omdat ze in Polen regelmatig met de dood wordt bedreigd. Podlesna: ‘Ik weet dat ik doelwit ben. Maar ook daar denk liever niet te veel aan. Als alleenstaande zonder kinderen ben ik minder kwetsbaar. Vanzelfsprekend wil ik in Polen blijven. Ik houd ontzettend veel van dat land, droom in het Pools, houd van Poolse literatuur en voel me diep verbonden met de bevolking. Ik ben een typische Pool, een beetje koppig en gevoelig tegelijk, en ik ben verliefd op het Poolse landschap en op de verwaarloosde steden die sommige mensen lelijk noemen. Natuurlijk blijf ik niet in Nederland. Dat kan helemaal niet. Jullie hebben hier niet de geur van de Poolse bossen.’
In de eerste aflevering van Amnesty’s podcastreeks Het keerpunt (waarin mensenrechtenverdedigers vertellen over het moment dat voor hen de maat vol was en ze besloten in actie te komen) vertelt Elzbieta Podlesna over haar leven en over haar ervaringen als activist. De podcast is ook te luisteren op Spotify.
