Egbert Myjer viert bijna zijn 75e verjaardag als ik hem eind juli voor het eerst spreek, bij hem thuis in een buitenwijk van Leiden. Een paar maanden eerder is hij samen met zijn vrouw Marja aan de dood ontsnapt, toen ze een zeer ernstig auto-ongeluk overleefden. Gelukkig is daar inmiddels niets meer van te merken.

Met trots laat Myjer op zijn werkkamer een poster zien: The Grounds of an International Declaration of Human Rights (31 juli 1947, Parijs), een Unesco-voorstudie voor de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. ‘Het stond in de sterren van zijn geboortedag geschreven’, staat er onder aan de poster die hij kreeg bij zijn afscheid van Amnesty Nederland, waar hij van 2012 tot 2019 bestuurslid was. Erg bijzonder, geeft hij toe. ‘Ik ben precies op die dag geboren.’

Myjer was van 2004 tot eind 2012 de Nederlandse rechter bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in Straatsburg, het belangrijkste orgaan van de Raad van Europa. Hij vertrok een jaar eerder dan gepland, nadat zoon Jochem – de cabaretier – was geopereerd aan een tumor. De wens om dichter bij zijn familie te zijn – Myjer heeft drie kinderen en zes kleinkinderen – was mede de reden om eerder te stoppen.

Het geweten van Europa

Inmiddels is het tien jaar geleden dat hij afstand deed van zijn Straatsburgse toga. En in die tien jaar zijn de problemen voor de Raad van Europa en het Hof er niet kleiner op geworden. De drie basiswaarden van de Raad – democratie, mensenrechten en rule of law – staan onder druk, vertelt Myjer. ‘Europa kampt met een oorlog en Rusland is uit de Raad van Europa gezet, omdat het dood en verderf zaait in Oekraïne.’

Het Hof, ook wel ‘Het geweten van Europa’ genoemd, heeft nu een lidstaat minder (46). De financiële problemen zijn daardoor alleen maar gegroeid, terwijl de dossiers zich blijven opstapelen, met tienduizenden zaken die in de wacht staan. En alsof dat nog niet genoeg is, heeft Straatsburg ook nog eens te maken met wantrouwen van nationalistische of populistische partijen in heel Europa, plus lidstaten die onwelgevallige uitspraken van het Hof niet meer accepteren.

Lees ook: Abortus is gewoon een ‘fact of life’, vindt deze Poolse activist Interview 28 juli 2022

‘Er is op veel plekken in Europa sprake van de aantasting van de rechtsstaat’, vult Myjer aan. ‘Van het uithollen van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, en van het kaltstellen van de onafhankelijke pers, van ngo’s en van de onafhankelijke wetenschapsbeoefening. En dat in een tijd waarin de invloed van sociale media de echte “waarheid” geweld aandoet, en waarin nationalisme, populisme, wappiegedrag en de veronderstelde suprematie van de eigen groep de nieuwe waarden lijken te worden.’

Britse bezwaren

Zeer zorgelijk, vindt Myjer. Hij heeft het dan bijvoorbeeld over Polen en Hongarije. ‘Deze landen plaatsen hun eigen invulling van recht boven dat van het Hof. Daarnaast hebben ze de macht van hun eigen rechters ingeperkt door invloed uit te oefenen op de benoeming van rechters en door onwelgevallige rechters eruit te gooien. En als een rechter alleen nog maar een jaknikker is, dan is het gedaan met de rechtsstaat.’

Myjer noemt ook het Verenigd Koninkrijk, waar sinds Brexit allerlei bezwaren worden aangevoerd tegen het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Sinds juni vorig jaar dreigen ze daar met een nieuwe wet de invloed van Straatsburg aan banden te leggen. Aanleiding is een deal tussen Engeland en Rwanda, waarbij het Afrikaanse land tegen betaling migranten en asielzoekers overneemt van het VK. De omstreden eerste uitzettingsvlucht werd in juni door het Europees Hof tegengehouden. Sindsdien zijn er plannen om het VK terug te trekken. ‘Ongelooflijk’, zegt Myjer, ‘dat zelfs een van de founding fathers zegt: onze eigen rechters weten beter wat goed is voor de mensen. Wij vinden dat Straatsburg zich niet zoveel met ons moet bemoeien.’

Discussie door Urgenda

In werkelijkheid valt dat bemoeien wel mee, legt Myjer uit. Van de totaal 1.105 door het Hof gewezen arresten in 2022 (in 986 zaken werden schendingen vastgesteld), werd in vijf zaken een schending vastgesteld met betrekking tot het VK. Dat is evenveel als tegen Nederland in datzelfde jaar. Ter vergelijking de top drie van dat jaar: Rusland met 219 schendingen, Oekraïne met 194 en Turkije met 76.

Het Hof doet onder andere uitspraken over gemuilkorfde journalisten, gemartelde demonstranten, (onterecht) uitgewezen asielzoekers en gearresteerde activisten – na uitputting van alle rechtsmiddelen in eigen land. Nederland had in het verleden nog wel eens te maken met zaken die de strafprocedure betreffen, maar krijgt tegenwoordig voornamelijk met asielzaken te maken.

En ook in Nederland gaan er regelmatig stemmen op om het Hof te laten inbinden. Zo pleit Thierry Baudet (FVD, destijds Leids onderzoeker) al sinds 2010 voor het aan banden leggen van het Hof. En ook de VVD is af en aan kritisch op het Hof. Dat was al zo toen Myjer nog in Straatsburg zat. Het wetenschappelijk bureau van de VVD bracht destijds een kritisch rapport over het EHRM uit. Ook toen al verzette Myjer zich daartegen.

‘Het zou wel erg triest zijn als het Hof weer beperkt wordt tot de oprichters in West- en Midden-Europa’

In april 2011 pleitten VVD’ers Stef Blok en Klaas Dijkhof voor het aan banden leggen van het Hof. En in het laatste conceptverkiezingsprogramma van de VVD (2017-2021) stond dat de partij zich wilde inzetten voor het aanpassen van het EVRM. ‘Daar was ik echt verbijsterd over’, zegt Myjer. ‘Dat een partij als de VVD kan bedenken dat nationalisme belangrijker is dan Europees minimumrecht.’

De discussie laaide op door het Urgenda-arrest. De Hoge Raad oordeelde dat het rechterlijk bevel aan de staat om de uitstoot van broeikasgassen voor eind 2020 met 25 procent te verminderen, in stand zou blijven. Daarbij werd ook gewezen op het EVRM. Volgens sommige VVD’ers zou er sprake zijn van activistische rechtspraak. Myjer klom destijds gelijk in de pen om een opiniestuk te schrijven in NRC. ‘Gelukkig waren er ook genoeg verstandige VVD’ers, dus werden die plannen uit het verkiezingsprogramma geschrapt.’

Nu meer begrip

‘Het Hof is echt geen activistisch groepje’, wil Myjer benadrukken als we later nog een keer contact hebben. In een concrete zaak kunnen nationale wetten door het Hof worden getoetst aan het EVRM. Landen die in het ongelijk worden gesteld moeten vaak een schadevergoeding betalen en eventueel nationale regelgeving of beleid aanpassen. ‘Het EVRM is al decennialang het mensenrechtelijk lichtend voorbeeld voor de rest van de wereld.’

Gedurende zijn acht jaar in Straatsburg deed Myjer uitspraak in talloze, uiteenlopende zaken. Een beroemde was die over het verbod op het dragen van een hoofddoek in openbare ruimten in Turkije. ‘Leyla Sahin tegen Turkije’, vertelt Myjer. ‘Deze vrouw mocht niet met een hoofddoek op de universiteit komen. Daar hebben wij toen van gezegd in meerderheid, ik ook, dat zijn van die besluiten die een land moet kunnen nemen als het een seculiere staat is. Maar dat zou waarschijnlijk nu anders worden gezien. Heel gek, maar ik zou daar nu ook meer begrip voor hebben.’

Sprookje over Jack

Zo werd Myjers rechterschap vaak gekenmerkt door voorzichtigheid. Meestal zat hij bij de meerderheid van de rechters binnen het Hof. En ook nu kiest hij zijn woorden nog altijd uiterst zorgvuldig – harde politieke uitspraken doet hij liever niet. In Straatsburg was zijn motto: geen onnodige procedures en niet alles is fundamenteel. ‘Straatsburg zit er niet voor zweetvoeten’, zei hij ooit tijdens zijn afscheidsrede aan de VU. ‘Dat ging om de zweetvoetenman, die zonder schoenen ging zitten in een bibliotheek. Toen ze zeiden “je moet je schoenen aandoen”, zei hij “nee dat is discriminatie want vrouwen hoeven hier ook hun schoenen niet aan”. Ik vind dat het Hof er niet is voor dat soort onnozele dingen.’

Lees ook: Tien vragen over het vertrek van Rusland uit de Raad van Europa Beschouwing 28 juli 2022

Hij geeft een ander voorbeeld: ‘Een van de zaken waar ik ooit over mee heb beslist was tegen Macedonië. Daar was een meneer die zei: vrijheid van godsdienst betekent dat ik ook van godsdienst moet kunnen wisselen. Op zich is dat juist. Maar hij wilde ook van de vrije dagen genieten die aan die godsdienst vastzitten. Hij was dus christelijk rond Pasen en moslim rond het Suikerfeest en daar eiste hij ook zijn vrije dagen voor op. Nou, dan zeg je natuurlijk: hou op! Maar het is wel een zaak waar je een antwoord op moet geven.’

Al zijn dit soort zaken volgens Myjer zeker niet representatief. Van dichtbij maakte hij mee hoe overbelast het Hof is. ‘Ook in de tijd dat ik daar werkte was het zo dat een zaak soms wel vier of vijf jaar in Straatsburg lag voordat we konden beginnen. Daarom moet het Hof constant keuzes maken over wat als eerste aangepakt wordt en wat niet. Het heeft daar nu zelfs een heel nieuw systeem voor bedacht, waarbij nog meer gekeken wordt naar de impact van een uitspraak en waarbij vergelijkbare zaken soms worden samengevoegd.’

Wat zou helpen? ‘Het ligt misschien voor de hand, maar als landen zich wat vaker ruimhartig aan hun beloften zouden houden’, zegt Myjer. ‘Dan zou de overbelasting meteen opgelost zijn.’ Hij schreef daar in 2010 een boekje over, ter gelegenheid van het vertrek van een collega-rechter. Het werd een sprookje: Jack and the solemn promise – a cautionary tale. ‘Daar staat eigenlijk alles in’, zegt Myjer lachend. ‘Ook Jack kon bedenken dat landen zich aan hun plechtige beloften moeten houden.’

Geen andere keus

Toch liggen er momenteel tienduizenden zaken waar het Hof nog naar moet kijken. Voordat Rusland uit de Raad werd gezet, waren er alleen al 17 duizend zaken tegen Moskou. En Rusland was goed voor bijna 7,5 procent (33 miljoen euro) van het totale budget (440 miljoen euro). Geld dat nu is weggevallen.

Maar de Raad had geen andere keus dan Rusland eruit zetten, zegt Myjer. ‘Dit is de eerste keer dat er op deze manier een aanvalsoorlog wordt gevoerd in een andere lidstaat van de Raad van Europa. Dan kun je niet anders zeggen dan: stop!’ Al betreurt hij het ook: ‘140 miljoen Russen kunnen nu ineens geen beroep meer doen op het EVRM. Het feit dat de meeste klachten uit Rusland kwamen, dat is niet omdat Rusland alles zo slecht doet, maar ook omdat het systeem ontzettend van belang is voor het Russische volk.’

Wat moet er nu gebeuren met andere landen, die zich niet aan de afspraken binnen de Raad houden? Zoals Turkije. Eind 2019 oordeelde het Hof dat Turkije filantroop en zakenman Osman Kavala moet vrijlaten, maar dat weigert de Turkse regering.

‘Natuurlijk is het mogelijk om landen die zich niet aan hun beloften houden te schorsen’, zegt Myjer. ‘Maar we weten ook dat schorsingen, zeker bij grote landen, machtsevenwichten of samenwerking in andere internationale verbanden kunnen verstoren. Ik begrijp daarom heel goed dat er wel twee keer wordt nagedacht voordat een land eruit wordt gezet.’

Of de Raad uit elkaar dreigt te vallen? Zover wil Myjer nog niet gaan. ‘Maar ik zie wel barsten ontstaan. En het zou wel erg triest zijn als het Hof weer beperkt wordt tot de oprichters in West- en Midden-Europa’, zegt hij. ‘Het is een club om heel zuinig op te zijn.’ ⓿