Een X in je paspoort kan al jaren in Pakistan. Maar voor wie precies?

In Rehna Sadat, een gehucht op het platteland van de provincie Punjab, verzamelen inwoners zich voor het graf van een soefi, een islamitische mysticus. Een stoet trommelaars komt aanlopen met de bruidegom voorop. Hij knielt voor het graf van de soefi en bidt in stilte. Na deze ceremonie wordt er sierlijk gedanst voor de bruidegom op het dorpsplein, terwijl de inwoners geldbiljetten over hun hoofden uitstrooien. De dansers zijn allen trans vrouwen. 

Ooit werden trans en intersekse personen in het Indiase subcontinent beschouwd als unieke mensen. Onder het bewind van de Moguls, islamitische vorsten (1526-1761), werden de Khwaja Sira of de Hijra, zoals ze in dit deel van Azië worden genoemd, respectvol behandeld. Ze behoorden niet alleen tot de hoogste rechters van het land, ze inden ook alle belastingen. ‘De Moguls vonden transgenders intelligent, eerlijk en artistiek’, legt activist Uzma Jaqoob (43) uit. 

Kinderen waren zelfs bang om trans mensen te pesten. ‘Wij geloven dat transgenders direct in contact staan met Allah omdat die ook geslachtloos is. Ouders waarschuwen daarom nooit gemeen te zijn tegen een transgender, anders wordt Allah heel boos’, lacht Jaqoob.  

Mystieke gaven

Al eeuwenlang worden Khwaja Sira door sommigen in Pakistan ook mystieke gaven toegedicht. Na de geboorte van een baby worden deze ‘kinderen van Allah’ soms door ouders uitgenodigd om hun pasgeborene te zegenen. Voor het huwelijk wensen ze het jonge koppel veel geluk. In sommige dorpen, zoals in Rehna Sadat, bestaan deze tradities nog steeds.  

Een medische commissie bepaalt straks na lichamelijk onderzoek wie een ‘echte’ trans persoon is 

‘Pakistan liep zelfs even voor op de rest van de wereld’, zegt trans activist Jaqoob. Vijf jaar geleden werd een progressieve Transgenderwet aangenomen die trans personen dezelfde rechten gaf als andere Pakistaanse burgers. Zoals het recht om het geslacht X op al je documenten te zetten, te mogen stemmen, een politieke partij op te richten, een nalatenschap te krijgen. Al die rechten hadden trans mensen niet voordat de wet bestond. Jaqoob werkte samen met mensenrechtenadvocaten en de transgendergemeenschap aan de totstandkoming van die wet. ‘In geen land op de wereld bestond toen nog het derde geslacht, hier wel.’ 

Maar een sharia-rechtbank besloot in mei dit jaar om de wet ongeldig te verklaren. ‘Bij je geboorte staat je geslacht vast en dat kun je volgens de Koran niet zelf veranderen’, aldus de rechtbank. Volgens de rechters zou de wet de weg kunnen vrijmaken voor aanranding van vrouwen: het zou het voor een man gemakkelijker maken om ‘vermomd’ als trans vrouw toegang te krijgen tot ‘exclusieve ruimtes’ bedoeld voor vrouwen. Maar er is geen bewijs dat dergelijke incidenten in Pakistan plaatsvinden. 

Hoger beroep

Mensenrechtenorganisaties gingen in hoger beroep, en ook Amnesty International riep Pakistan op om de wet niet terug te draaien. Maar als de organisaties het hoger beroep verliezen, raken bijna alle trans mensen hun verworven rechten als het derde geslacht kwijt. Wanneer het hoogste gerechtshof, dat boven de sharia-rechtbank staat, met de uitspraak komt is nog niet duidelijk. 

Lees ook: Waarom verdwijnen er duizenden mensen in het Pakistaanse Beloetsjistan? Reportage 3 april 2023

De huidige Pakistaanse wet uit 2018 definieert transgenders als ‘mensen met een combinatie van mannelijke en vrouwelijke geslachtskenmerken, personen die bij de geboorte als man zijn aangewezen maar die castratie hebben ondergaan of zijn geopereerd, of personen wier genderidentiteit of -expressie verschilt van het toegewezen geslacht bij de geboorte’. Met name dat laatste punt dreigt nu uit de wet te verdwijnen. 

Dat zou betekenen dat degenen die zich wel identificeren als transgender maar geen geslachtsoperatie hebben ondergaan (veruit de grootste groep in Pakistan) zichzelf straks niet officieel meer transgender mogen noemen. Niet dat ze dan beboet of gearresteerd worden, maar ze kunnen zich dus niet meer als het derde geslacht laten registeren. Alleen mensen die bijvoorbeeld zijn geboren met mannelijke en vrouwelijke geslachtskenmerken, dus intersekse zijn, of trans mensen die zich lieten opereren tot man of vrouw, vallen dan nog onder het derde geslacht. Maar geslachtsoperaties zijn zeldzaam in Pakistan. En trans personen beschikken zelden over het geld om naar het buitenland te reizen. Een medische commissie bepaalt straks na lichamelijk onderzoek wie een ‘echte’ trans persoon is. 

Laagste tree

In januari zijn er verkiezingen in Pakistan. Jaqoob gelooft dat leiders van conservatieve moslimpartijen de Transgenderwet ter discussie stellen om meer stemmen te krijgen. Zelf is ze voorzitter van de ngo FDI, de Federatie voor Waardigheid Initiatieven, zoals ze die expres vaag heeft genoemd omdat lhbti-organisaties niet mogen bestaan in Pakistan. 

‘Transgenders zijn tegenwoordig gezakt tot op de de laagste tree van de maatschappelijke ladder’, legt Jaqoob uit. ‘Ze worden bespuugd. Ze krijgen de smerigste banen. En ze verkopen hun lichaam om inkomsten te genereren.’ Ze noemt islamisering als een van de oorzaken. 

Maar eigenlijk begon deze genderdiscriminatie al onder het Britse koloniale bestuur. In 1887 namen de Britten de macht over van de Moguls. Seks met iemand van hetzelfde geslacht werd voor het eerst strafbaar gesteld. Je kon voor sodomie tien jaar celstraf krijgen. ‘De Britten waren toen net zo conservatief als de moslims nu’, stelt Jaqoob. Homoseksualiteit is nog steeds strafbaar. 

Geobsedeerd door moraliteit

Bijna iedere Pakistaan gruwelt bij het idee dat mannen onderling seks met elkaar hebben. Lesbiennes hebben het nog moeilijker. In het streng religieuze Pakistan wordt een vrouw geboren om zich voort te planten. Als lesbienne, zo is de algemene opvatting, zal ze geen kind baren. Seks buiten het huwelijk, laat staan zwanger raken zonder getrouwd te zijn, is strafbaar. Dus is ze als vrouw nutteloos. Lesbiennes lopen soms zelfs het risico door hun ouders vermoord te worden. Imams maken hun volgelingen wijs dat de profeet Mohammed seks met iemand van hetzelfde geslacht als zondig beschouwde. Trans vrouwen worden voor het gemak vaak ook voor homoseksuelen uitgemaakt.

‘Straks krijgen we als trans vrouw bij de grens weer de vraag of we soms het paspoort van onze broer hebben meegenomen’ 

Volgens Jaqoob zijn de religieuze partijen geobsedeerd door moraliteit. Ze geloven dat iedereen die deel uitmaakt van de lhbti-gemeenschap geestelijk ziek is. Dat je homo- of transseksualiteit met medicijnen of zelfs elektrische schokken kunt genezen. De groeiende haat tegen trans personen wordt door de streng islamitische partijen eveneens gepolitiseerd. ‘De meeste transgenders verdienen hun geld als prostituees. En wie maakt gebruik van hun diensten, denk je?’ vraagt Jaqoob.  

Ze vervolgt: ‘Pakistanen staan ook als hypocriet bekend.’  

Trouwjurk al gekocht

Kami Sid (32), een van de bekendste trans vrouwen van Pakistan, is net als Jaqoob woedend op de moslimpartijen. Ze is het eerste transgender fotomodel in Pakistan en de eerste transgender actrice. Ze wilde ook enige tijd de eerste transgender bruid zijn. Ze had haar trouwjurk al gekocht. Op het laatste moment blies ze toch maar haar huwelijk af, want trouwen met iemand van hetzelfde geslacht is streng verboden in de islamitische republiek. 

‘Mijn ziel is vrouwelijk. Mijn lichaam een omhulsel. Ik hoef geen operatie waarin mijn penis wordt verwijderd en ik borsten krijg. Toch voel ik me meer vrouw dan jij’, zegt Kami Sid lachend. ‘Bovendien gaat het er niet om hoe je eruitziet. Sekse zit tussen je benen en je gender is in je hoofd.’ 

Mensenrechtenactivisten vrezen dat door de wetsherziening de discriminatie tegen transgenders nog verder toeneemt. ‘Ze hebben het niet gemakkelijk in Pakistan. Vaak worden ze als kind al door hun ouders uit schaamte op straat gegooid’, legt Kami Sid uit. Ze weet als geen ander wat het is om als ‘een stuk stront’ door je familie behandeld te worden. ‘Geen van mijn broers of zussen wil nog contact met mij. Mijn moeder ontmoet ik als niemand thuis is.’ 

Glanzende haren

Maya Zaman (29), de eerste transgender mode-ontwerpster van Pakistan, serveert thee en koekjes in haar smaakvol ingerichte huis. Ze draagt een prachtige jurk, heeft zich zorgvuldig opgemaakt en haar lange haren glanzen. Tijdens de presentatie van haar eerste modeshow stonden de media in de rij voor een interview met haar. Zeman werd niet zoals veel transgenders als kind op straat gezet. In Saoedi-Arabië waar ze is geboren bestond toen geen internet en sprak niemand over seks. Tot haar 18e had ze geen idee wat er met haar aan de hand was. Pas toen ze met haar familie naar Pakistan verhuisde, waar haar ouders waren geboren, ontdekte ze haar gender. Ze besloot haar familie uit liefde te verlaten. ‘Mijn moeder kon het niet verkroppen dat haar mooie zoon vrouwenkleding droeg. Bovendien moest mijn zusje nog trouwen, maar met een transgender in de familie wilde geen man haar. Mijn moeder was weduwe. Ik vertrok naar Islamabad zonder geld. Daar kwam ik in de prostitutie terecht.’ Met het geld dat ze verdiende, maakte ze haar studie af. 

Ze is net als Kami Sid en Jaqoob woedend over de mogelijke herziening van de Transgenderwet. ‘We waren op de goede weg. We mochten voor het eerst als transgenders stemmen en een politieke partij oprichten.’ Zaman noemt ook het voorbeeld van haar paspoort. Sinds de wet uit 2018 staat er X als geslacht op haar reisdocument en een foto van hoe ze er nu uitziet. Als de wet wordt aangenomen zijn trans vrouwen volgens hun paspoort weer een ‘man’. ‘En krijgen we als trans vrouw bij de grens weer de vraag of we het paspoort van onze broer hebben meegenomen. Dat is heel pijnlijk.’   

‘De profeet heeft ons geleerd om hem allemaal te volgen. Ons geslacht maakte hem niet uit’ 

Het contact met haar moeder was na tien jaar eindelijk hersteld. ‘Ik had haar uitgenodigd voor de presentatie van mijn eerste modeshow. Ze was zo trots. Samen huilden we. Toen mijn jongste zusje trouwde, nodigde mijn moeder me uit. Voor een verbaasde en geschokte familie stelde ze me voor als haar dochter. Ik viel van verbazing van mijn stoel’, lacht en huilt ze tegelijk. ‘Maar nu we ons, met de herziening van de wet, misschien straks niet meer als transgenders kunnen registreren, worden we opnieuw met de nek aangekeken. Ik weet niet hoelang mijn moeder het volhoudt me te blijven verdedigen in haar conservatieve familie. Ik wil niet dat ze alleen komt te staan. Ik wil haar ook niet opnieuw verliezen.’ 

Agressie neemt toe

Uzma Jaqoob is bang voor toenemend geweld tegen transgenders als ze het hoger beroep niet wint. De agressie neemt al toe sinds de uitspraak van de sharia-rechtbank. ‘Ons kantoor wordt dagelijks belaagd en we ontvangen vaker dreigtelefoontjes. We vrezen voor onze veiligheid’, vertelt Jaqoob.  Ze is vandaag op kantoor. Om de hoek wonen de transgenders in de grootste sloppenwijk van de stad. Geen ngo zit hier, Jaqoob wel. Ze wil de transgenders beschermen. De gemeenschap bestaat vooral uit trans vrouwen, maar trans mannen zijn er ook. Die durven in het oerconservatieve patriarchaat niet met hun geslachtskeuze naar buiten te komen. Een vrouw die zich als man voordoet is voor de gemiddelde Pakistaan onbegrijpelijk.  

Ook Julie Khan (25), die veelvuldig in de Pakistaanse media verschijnt om voor gelijke rechten te vechten, vreest voor het einde van de Transgenderwet. Ze werd drie jaar geleden op een gruwelijke wijze verkracht door een groep mannen. Uzma Jaqoob nam haar daarna zwaargehavend mee naar het politiebureau om aangifte te doen. Aanvankelijk weigerde de politie haar zaak te registeren. Was ze niet een man? Dus was er sprake van ‘sodomie’. Dan was zij strafbaar. En verdiende ze niet haar geld als prostituee? Had ze dan niet genoten van de groepsseks?’ 

Jaqoob organiseerde voor de deur van de politie een demonstratie. Uiteindelijk daagde een van de beste advocaten de groepsverkrachters voor de rechter. Ze kreeg hen allemaal veroordeeld, maar ze kwamen na een paar weken weer vrij. Hun rijke ouders kochten de politie om. ‘We zijn terug bij af’, vreest Julie Khan. 

De profeet

‘Rot maar op met het derde geslacht’, schreeuwt Kami Sid in ieder interview dat ze geeft en bij iedere bijeenkomst waar ze wordt uitgenodigd om over haar geslachtskeuze te praten. ‘Wat kan mij het schelen. Of we nu het Eerste of het Tweede zijn. We willen gelijk worden behandeld. We hebben banen nodig om geld te verdienen. Denk je dat het leuk is om op straat te bedelen of een prostituee te zijn?’ 

‘Zijn wij geen mensen? Islam betekent vrede en aardig zijn tegen elkaar. In de Koran staat nergens beschreven dat we niet als transgenders geaccepteerd worden’, vindt Kami Sid. 

In een van de Hadith, de overleveringen van de profeet Mohammed, wordt verteld hoe een dichter, een transgender, op een dag de profeet bezocht. Ze las een gedicht aan hem voor. Mohammeds adviseurs wilden haar wegjagen. De profeet legde hun het zwijgen op. Hij genoot zichtbaar van de poëzie. ‘De profeet heeft ons geleerd om hem allemaal te volgen. Ons geslacht maakte hem niet uit. Wie zijn deze moslims die ons wel afwijzen. Zijn ze werkelijk beter dan wij?’ ⓿ 

Voor dit verhaal sprak Wilma van der Maten bronnen via WhatsApp, e-mail en videobellen. Het dorp Rehna Sadat bezocht ze in 2019 voor haar boek Soefi’s en transgenders. Kinderen van een betere god. 

Update: (18-10-2023): In een eerdere versie van dit artikel stond dat de verkiezingen in Pakistan in oktober zijn. Maar de verkiezingen zijn uitgesteld naar de laatste week van januari 2024. Dit is hierboven aangepast.