‘We zullen je beschaven, we zullen je opvoeden, en je zult beter leven.’ Dat is wat de Sovjet-bezetter de Kazachen voorhield, vertelt Aigerim Toleukonva (29) in Nedelka, een populaire koffietent tegenover de universiteit van Almaty. Die mentaliteit is nooit verdwenen bij de Russen, meent Toleukonva. Al langere tijd zoekt de bevolking van Kazachstan afstand van Rusland. De oorlog in Oekraïne versnelde dit proces, waarbij een verzwegen geschiedenis en de eigen identiteit herontdekt worden. Vooral in Almaty, de bruisende metropool en voormalige hoofdstad van het land.
Tussen het moderne uiterlijk van Almaty, vol wolkenkrabbers en uitpuilende terrassen, is de geschiedenis nog goed zichtbaar: grijze sovjet-flats, patriottische monumenten en mozaïekkunst op de muren. Dat verleden weegt zwaar. De grote tragedie was de hongersnood van de jaren dertig, de Asharshylyk, die iedere 31 mei herdacht wordt. De gedwongen collectivisatie van Stalin, uitgevoerd door plaatselijke Sovjet-bestuurders, kostte tussen de 1 en 3 miljoen Kazachen het leven.
Cultureel geheugenverlies
Kennis over wat er allemaal plaatsvond onder de Sovjet-Unie, kwam alleen uit de officiële boeken. ‘We weten daarom weinig over onze geschiedenis. We verwerkten het niet echt en we begrepen niet wat dit verleden ons in het heden bracht’, zegt Toleukonva. Ze was journalist, maar het gebrek aan persvrijheid begon haar tegen te staan. Nu werkt ze in de financiële sector. De oorlog in Oekraïne was voor haar een kantelpunt. ‘Zelfs voor mij, ook al bestudeerde ik kolonialisme aan een universiteit in Londen, was het niet duidelijk dat dit kolonialisme was – tot de Russische invasie vorig jaar plaatsvond.’
‘Ik wil niet leren over Poesjkin of Dostojevski. Ik wil weten hoe de mensen op de steppe leven’
Het was vooral de retoriek van de Russische regering waardoor Toleukonva zich dit realiseerde. ‘Omdat ze eerlijker werden. Ze begonnen zich uit te spreken over wat ze echt van Oekraïners vinden, en daarnaar te handelen. Toen besefte ik: o, ze beschouwen niet-Russische mensen eigenlijk niet als mensen.’ Volgens Toleukonva maakt iedereen in Kazachstan momenteel zijn eigen dekolonisatieproces door. ‘Voor mij gaat het om meer leren over de cultuur, literatuur en geschiedenis van mijn land en volk. Voor anderen is het om verbinding te maken met de taal.’
Een herevaluatie van deze geschiedenis hoort hierbij. ‘Kazachstan was er, net als alle andere kolonies, alleen om Moskou te bevoorraden. Dat Rusland het land ontwikkelde en infrastructuur aanlegde en daarom niet als kolonisator gezien kan worden, is geen geldig argument. Die infrastructuur was er alleen om het land de rijkdommen en grondstoffen te ontnemen.’
Gestolen verleden
Ook heeft Toleukonva het gevoel dat sommige delen van het verleden van haar zijn ‘gestolen’, zoals de Kazachse literatuur. Ze ging, zoals de meesten, naar een Russischtalige school. ‘Daardoor heb ik niet de volledige woordenschat om de rijkdom van de Kazachse literatuur te begrijpen. En op school hadden we maar één keer per week Kazachse literatuur. En drie keer per week lessen Russische literatuur. Ik was daardoor altijd gefrustreerd, ik had zoiets van: ik wil Poesjkin of Dostojevski niet leren. Ik wil meer weten over hoe de mensen op de steppe leven. En nu wil ik dit gebrek aan kennis herstellen.’
‘Er heerst wel een angst dat ons hetzelfde gebeurt als in Oekraïne’
Het zijn ‘gevoelens van cultureel geheugenverlies’, zoals de Kazachse onderzoeker Diana Kudaibergenova het omschrijft in haar paper Rewriting the Nation in Modern Kazakh Literature: Elites and Narratives. De Sovjet-propaganda merkte de lokale bevolking en cultuur aan als achterlijk. Vervolgens werd de Russische cultuur opgelegd aan de bevolking. Dit was in de ogen van de Russen geen kolonialisme, maar een geschenk van ‘grootsheid’. ‘Ik denk dat Russisch chauvinisme er altijd is geweest en nog altijd bestaat’, zegt Toleukonva.
De nieuwe Avatar
Een cruciaal instrument in het losweken van deze overheersing is de taal. ‘Er is nu een behoorlijke beweging gaande’, zegt Yelnur Alimova (35), docent aan de school voor journalistiek. ‘Mensen willen niet meer met Russisch geassocieerd worden. Hier in Almaty zijn er nu bijvoorbeeld veel taalclubs die mensen gratis de Kazachse taal leren.’
Lees ook:
Lees ook: Kazachse dissident Aron Atabek overlijdt kort na zijn vrijlating
Alimova vertelt dat er ook een groep mensen is die restaurants afgaat en vraagt om een menu in het Kazachs. ‘Als ze het alleen in het Russisch hebben, dan roepen ze op Instagram op om dit restaurant te boycotten. En dat werkt.’ Druk uitoefenen via sociale media gebeurt dan ook steeds vaker. ‘Toen de nieuwe Avatar-film hier draaide, waren er twee versies. Mensen deden op sociale media oproepen om alleen naar de Kazachse versie te gaan, niet de Russische. Ze eisten ook dat deze op primetime zou draaien. Dat had effect, de Kazachse werd de op een na meest bekeken film dat jaar.’
Rusland antwoordt op dit soort ontwikkelingen geagiteerd, door te zeggen dat de Russischtaligen onderdrukt worden in Kazachstan. ‘Daarna begonnen ze (onder andere oud-president Medvedev, red.) ook te dreigen met een invasie in Kazachstan. Dat het noordelijke gedeelte van ons land historisch gezien tot Rusland behoort – dezelfde retoriek als Oekraïne. Dus ja, er heerst wel een angst onder de bevolking dat zoiets kan gebeuren’, zegt Alimova. ‘Zelfs als Poetin er niet meer is. Omdat het de ideologie van Rusland is. Iemand anders zal hetzelfde pad volgen.’
Bloody January
De geopolitieke spanningen en interne onrust maken het leven hier onzeker. Niet alleen de lang bestaande macht van hun noorderbuur Rusland beklemt en beangstigt. In het afgelopen decennium is er een nieuwe machtige speler bijgekomen die vrijheid, onafhankelijkheid en mensenrechten in het geding brengt. Kazachstan kan niet om China heen, en is afhankelijk van het land voor zijn economische ontwikkeling. Daarnaast is de huidige Kazachse regering nog steeds sterk afhankelijk van Moskou. Russische wetten worden rechtstreeks gekopieerd; vrije pers is er niet, corruptie en onderdrukking wel. De onvrede over de huidige regering culmineerde na bloody january, een gebeurtenis die bij ieder gesprek hier ter sprake komt en een traumatische ervaring is geweest. Toen in januari 2022 massale protesten uitbraken, liet president Tokayev het Russische leger invliegen om de orde te herstellen: er vielen zo’n 230 doden.
Daardoor is het voor de bevolking ondertussen wel duidelijk dat verandering van beneden naar boven moet komen, vanuit de burgers. Vooral kunstenaars spelen hier een grote rol in.
‘Putin is a dead end’
In Almaty is een bloeiende kunstbeweging, met meerdere galerieën en onafhankelijke culturele centra waar nieuwe ideeën geuit worden. Kunstenares Saule Suleimenova (53) vertelt bij cultureel centrum Dom 36 hoe ze zo’n twaalf jaar geleden voor het eerst het woord dekolonialisme begon te gebruiken. ‘Mensen keken me aan alsof ik gek was. Ze lachten me uit, vonden het saai en zeiden: waar heb je het in hemelsnaam over?’ Ze rookt de ene na de andere elektronische sigaret, tussen de afgebladderde industriële muren met graffiti bij het koffietentje op het terrein. ‘Ook toen ik mijn tentoonstelling opende, met de titel I’m Kazakh, vroegen ze: gaat het wel goed met je? Ben je nationalist geworden of zo?’
‘Het is voornamelijk de Kazachsprekende bevolking die Oekraïne steunt’
Nu wordt de term veel vaker gebruikt, zegt Suleimenova, helemaal na vorig jaar. Ze lacht hardop. Suleimenova komt over als iemand die niet te zwaar tilt aan dingen, hoewel ze zich met heftige dingen bezighoudt. ‘Mijn hele gezin is ermee bezig. Mijn man is ook kunstenaar.’ Ze laat zijn kunstwerken zien met de Russische tekst Putin Tupik: Putin is a dead end.
De buurtapp
Omdat het voor haar eigen omgeving niet geldt, is ze verbaasd over hoeveel landgenoten Rusland nog steunen. Op 9 mei was de Dag van de Overwinning, een belangrijke feestdag in Moskou, met een grote militaire parade die de overwinning van de Sovjet-Unie op de nazi’s viert. Dit jaar greep Poetin de gelegenheid aan om het gevecht tegen de nazi’s te vergelijken met de ‘fascisten’ in Oekraïne en het Westen. Vrijwel de enige aanwezige buitenlandse staatshoofden waren die uit Centraal-Azië, de landen waar deze dag ook gevierd wordt.
‘Zet alsjeblieft jullie tv uit, jullie zien gewoon de waarheid niet en zijn net zombies’
‘Ik zit in een buurtapp met vijfhonderd mensen’, vertelt Suleimenova. ‘En terwijl op 9 mei iedereen filmpjes en foto’s stuurde hoe ze die dag aan het vieren waren, stuurde ik een gedicht van een Russische dichter. Zij zei: laten we stoppen met deze krankzinnige viering van de dag van de overwinning en de schande van de huidige oorlog niet verhullen met de overwinning uit het verleden.’ En toen begon iedereen mij aan te vallen, ik kon het niet geloven. De enigen die mij steunden waren Kazachssprekende jongeren. Zij zeiden: ‘Zet alsjeblieft jullie tv uit, jullie zien gewoon de waarheid niet en zijn net zombies.’ De Russische staatstelevisie wordt hier nog steeds uitgezonden en beïnvloedt veel mensen. Ook bereikt de propaganda via sociale media een groot gedeelte van de bevolking.
‘Het is voornamelijk de Kazach-sprekende bevolking die Oekraïne steunt. Ik denk dat als je meerdere talen spreekt naast Russisch, je blik op de wereld sowieso breder wordt’, vindt Suleimenova. Ze denkt dat dekolonisatie een noodzakelijk proces is. ‘Vanwege ons vreselijke verleden. We moeten dit proces doormaken, om verder te kunnen naar de toekomst.’
Kak Stalin
De volgende avond bij Suleimenova thuis, in de heuvels even buiten het stadscentrum, leidt het onderwerp tot verhitte discussies op hun terras. De hele familie, drie generaties, is aanwezig, en wat vrienden. ‘Het probleem is niet dekolonisatie, maar corruptie’, roept een van de oudere vrienden, Ailan. ‘We hebben geen werkende staatsinstituten, er is veel corruptie en grote verschillen in arm en rijk.’ Suleimenova’s jongste dochter Medina (22) roept telkens terug: ‘We hebben wel dekolonisatie nodig!’ Verschillende visies vermengen zich met stemverheffingen, maar iedereen laat elkaar zijn mening uiten. Putin kak Stalin, zegt een van de vrienden, als samenvatting. Poetin is als Stalin.
Als Suleimenova boven in haar studio de werken laat zien die ze maakte over de hongersnood en Kazachen in Xinjiang, raakt Medina ontroerd. Niet alleen Oeigoeren, maar ook Kazachen worden opgesloten door de Chinezen. ‘Een hele cultuur wordt gewoon uitgewist, slechts een paar uur rijden verderop’, roept ze uit. ‘We hebben, excuus voor mijn taalgebruik, nu twee van die fucking fascistische dictatorlanden naast ons, wij zitten ertussenin.’ Sinds de gebeurtenissen in januari 2022 voelt ze zich onzeker over wat er gaande is. ‘Wist je dat op 29 december, een paar dagen voor bloody january, er een dichte mist op straat hing? Zelfs de grootste lampen werden kleine stipjes. Ik heb het gevoel dat die mist sindsdien altijd is blijven hangen.’
Er gaat een joint rond tussen de twee dochters en moeder. Het terras kijkt uit over de stad in de verte, terwijl de ondergaande zon een gele gloed laat vallen op de donkergroene bossen en de met sneeuw bedekte pieken. De lichtjes van de stad springen aan en fonkelen, net zoals het grote reuzenrad op de heuvel waar een kabelbaan naartoe gaat. ‘Zo’n mooi uitzicht hè’, zegt Medina, terwijl ze de rook langzaam uitblaast. ⓿
Dit artikel is tot stand gekomen met steun van het Postcode Loterij Fonds van Free Press Unlimited.
