Desmond Tutu won in 1984 de Nobelprijs voor de Vrede. Wordt Vervolgd sprak hem in 2008 over vredestichtende oudjes, de kwetsbaarheid van een regenboognatie en zijn ‘enige pin-up’.

Kaapstad – Het is 8 augustus 2008. Een historische dag. In Beijing beginnen de Olympische Spelen. In Birma staat men stiekem stil bij het neerslaan van demonstraties tegen de junta, precies twintig jaar geleden. In Kaapstad sta ik in de rij in het postkantoor als mijn mobieltje overgaat.

De secretaresse van Desmond Tutu: ‘His Grace heeft nog een opening in z’n agenda gevonden. Half elf, schikt dat?’ Het is half tien. Niet veel later arriveer ik op een troosteloos bedrijvenpark waar Zijne Eminentie resideert, pal tegenover een printerfabrikant. In de wachtruimte prijken borstbeelden en onderscheidingen. De Nobelprijs zie ik niet, wel een vrolijke foto met Tutu en Oprah Winfrey, omringd door Zuid-Afrikaanse Sesamstraat-figuren.

Teleurgesteld

Haastige voetstappen in de gang. ‘Hoe maakt u het?’ klinkt het vanuit de deuropening. Tutu – in traditioneel Afrikaans overhemd – groet met uitgestrekte hand en hartelijke glimlach. Langs het portret van Aung San Suu Kyi lopen we zijn werkkamer binnen. Voor ik mijn vragen kan afvuren, gaat Tutu voor in gebed. Na het ‘Amen’ kijkt hij ietwat geschrokken naar de printjes op m’n schoot. ‘Het lijkt wel of u 190 vragen voor mij heeft’, constateert hij lachend. ‘Nou, kom op dan.’

Ik probeer me te beperken tot de vooraf aangekondigde onderwerpen: The Elders, de veertigste verjaardag van Amnesty Nederland en zestig jaar Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

Op 08-08-08 is het echter onmogelijk de actualiteit te negeren. Tutu is ‘teleurgesteld’ dat niet meer staatshoofden gehoor hebben gegeven aan zijn oproep de opening van de Spelen te boycotten. ‘George Bush zegt dat hij het Chinese volk niet wilde schofferen. Laat ik zeggen dat ik die redenering niet deel.’

Het getal 8

Ook over het neerslaan van de ‘8888 Opstand’ in Birma wil hij wat zeggen. ‘Veel Aziaten associëren het getal 8 met voorspoed, maar deze opstand, waarbij duizenden burgers gedood werden, had natuurlijk niets voorspoedigs. Vandaag denk ik dus meer dan ooit aan mijn Aziatische vrienden.’ Hij doelt op zijn mede-Nobelprijswinnaars: de Dalai Lama, maar vooral de Birmese oppositieleidster Aung San Suu Kyi.

Het verwondert me dat grote mannen, tot de tanden gewapend, bang zijn voor zo’n klein vrouwtje

Op z’n bureau staat een foto van de vrouw die hij ‘Birma’s eigen Mandela’, maar ook ‘mijn enige pin-up’ noemt. Suu Kyi poseert – geheel gekleed – glimlachend op een boomstam. ‘Die is genomen tijdens een van haar zeldzame momenten op vrije voeten.’ Sinds haar Nationale Liga voor Democratie in 1990 tot ongenoegen van de junta de parlementsverkiezingen won, verblijft Suu Kyi bijna permanent onder huisarrest. ‘Het verwondert me dat grote mannen, tot de tanden gewapend, bang zijn voor zo’n klein vrouwtje’, zegt Tutu. ‘Wapens heeft ze niet, maar morele kracht des te meer. Daar is de junta als de dood voor.’

The Elders

Suu Kyi is erelid van The Elders, een groep van ‘stamoudsten’ die wereldwijd hun politieke invloed aanwenden om voor vrede te onderhandelen. Tutu is voorzitter. ‘Haar stoel blijft ceremonieel leeg’, zegt hij. ‘Daarmee willen we Suu Kyi laten zien dat we haar niet vergeten zijn. Ondertussen blijven we druk zetten op China om hun invloed bij de junta te gebruiken voor een snelle vrijlating.’

Het initiatief van The Elders komt van de Britse zakenman Richard Branson en de zanger Peter Gabriel. Op 19 juli 2007 – de 89ste verjaardag van Mandela – werden de twaalf ‘Elders’ officieel aan de wereld ‘voorgesteld’. Tutu werd uitgenodigd door Mandela en diens vrouw Graça Machel. Tot de groep behoren onder meer voormalig VN-Mensenrechtencommissaris Mary Robinson, oud-president van de VS Jimmy Carter en voormalig VN-leider Kofi Annan.

Waarom is hij eigenlijk op die uitnodiging ingegaan? ‘In de eerste plaats omdat ik heel oud bén’, zegt hij schaterend. Dan, serieus: ‘Het concept spreekt me erg aan. Elk Afrikaans dorp heeft z’n stamoudsten bij wie dorpelingen ten rade gaan in tijden van crisis. The Elders passen goed bij de benadering van de wereld als global village. Ook die heeft stamoudsten nodig die niet langer verwikkeld zijn in carrières en genoeg moreel gezag hebben om wereldproblemen aan te pakken.’

Alhoewel er nog veel te verbeteren valt, denk ik dat er in zestig jaar enorme stappen zijn gezet op het gebied van de status van vrouwen en kinderen. Die vooruitgang mag gevierd worden

Het werk loopt uiteen van vredesonderhandelingen tot het aanpakken van armoede en ziekte. Zo hebben Annan en Robinson ‘een groot aandeel gehad’ in het beteugelen van het geweld rondom de Keniaanse verkiezingen eind 2007. Tutu maakte september 2007 deel uit van de eerste officiële missie van The Elders naar Sudan.

‘Volgens mij hebben we indruk kunnen maken op de regering en laten zien dat een vredesakkoord ons menens is.’ De delegatie, die verder bestond uit Carter en Annan, bezocht ook vluchtelingenkampen in Darfur. Tutu was ‘verbijsterd’ door de erbarmelijke omstandigheden daar. ‘Tegelijkertijd was ik ontroerd door de menselijke veerkracht. Tijdens de debatten werd er regelmatig gelachen. De mannen waren gekleed in smetteloos witte gewaden, ondanks een schrijnend gebrek aan drinkwater en de onvoorstelbare vunzigheid waarmee de vluchtelingen omringd werden.’

Gelukkig prijzen

Na bijna twintig minuten tikt Tutu op z’n pols: ‘Zijn we bijna klaar?’ We moeten het nog over de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens hebben. Die bestaat op 10 december 2008 60 jaar. Wat valt er volgens Tutu te vieren? ‘Alhoewel er nog veel te verbeteren valt, denk ik dat er in zestig jaar enorme stappen zijn gezet op het gebied van de status van vrouwen en kinderen. Die vooruitgang mag gevierd worden.’

In de aanloop naar het jubileum zijn The Elders de campagne Every Human Has Rights gestart om meer aandacht te vestigen op de UVRM. Deze wordt onder andere gesteund door Amnesty International. Tutu feliciteert de Nederlandse afdeling dan ook met de veertigste verjaardag. ‘De wereld mag zich gelukkig prijzen met mensen die zo begaan zijn met mensenrechten’, vindt hij. ‘Maar ik wens ze uiteraard veel minder werk toe in de toekomst.’

Zwarte bladzijden

De zwarte bladzijden in de geschiedenis van Amnesty zijn nauw verbonden met Zuid-Afrika. De organisatie heeft apartheid nooit openlijk veroordeeld. Nelson Mandela is door Amnesty in 2006 weliswaar uitgeroepen tot ‘Ambassadeur van het Geweten’, maar omdat hij weigerde geweld als verzetsmiddel principieel af te zweren, is hij nooit erkend als gewetensgevangene. Tutu relativeert: ‘Ach, iedereen heeft wel een paar zwarte bladzijden die hij het liefst uit zijn boek zou scheuren. We zouden allemaal wel eens consequenter willen zijn in de hoge principes die we nastreven. Amnesty heeft ruiterlijk erkend dat ze gedwaald heeft. Zolang ze de fouten uit het verleden maar niet herhaalt.’

We zouden allemaal wel eens consequenter willen zijn in de hoge principes die we nastreven

Tutu looft de onder secretaris-generaal Irene Khan ingezette hervorming van Amnesty, van een organisatie voor politieke en burgerrechten naar een club met een bredere benadering van mensenrechten. ‘Het recht op genoeg voedsel en onderdak bijvoorbeeld is geen gunst. Elk mens heeft het recht op een volwaardig leven, niet alleen het recht om te kunnen bestaan’, vindt hij.

Leed verzachten

Daags voor het interview zijn er in Zuid-Afrika demonstraties geweest tegen de stijgende voedsel- en olieprijzen. Ook de vakbonden menen dat de ANC-regering te weinig doet om het leed te verzachten. Tutu gaat daar grotendeels in mee. ‘In ons land wonen nog te veel mensen in krotten. Veel Zuid-Afrikanen zijn zo arm dat ze niet elke dag een fatsoenlijke maaltijd kunnen bekostigen. Daarin schieten we collectief tekort als het gaat om de toepassing van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.’

Tutu wordt vaak beschouwd als de ‘uitvinder’ van het begrip ‘regenboognatie’. Is die nu een feit? ‘Nee, het is nog steeds werk in uitvoering. Er is veel bereikt, maar ons land verkeert momenteel in een heel ongunstige positie.’

Toen de gesprekken tussen MDC en Zanu-PF begonnen, heb ik Mbeki al een felicitatie gestuurd per, hoe heet dat, e-mail ja

Met name het moddergooien binnen regeringspartij ANC baart hem zorgen. Hij doelt op wat Julius Malema, voorzitter van de ANC-jeugdliga, in juni tijdens een massabijeenkomst zei: ‘We zijn bereid te sterven voor Zuma. Sterker nog, we zijn bereid de wapens op te pakken en te moorden voor Zuma.’ Tutu: ‘Het recht op vrijheid van meningsuiting brengt een plicht met zich mee om tolerant te zijn.’ Hij heeft openlijk kritiek geuit op de omstreden ANC-voorzitter Jacob Zuma, die momenteel terechtstaat voor fraude en corruptie.

Tutu is ‘bezorgd’ over de toekomst van de regenboognatie. ‘We moeten ervoor waken dat verworvenheden als de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht niet verloren gaan. Het wordt dan moeilijk om te voorkomen dat ons land in chaos vervalt.’

Zimbabwe

Een vergelijking met Zimbabwe dringt zich op. Tutu heeft zich altijd criticaster getoond van Mbeki’s ‘stille diplomatie’ en heeft zelfs opgeroepen tot een boycot. Net als tijdens de apartheid vindt hij dat de bevolking dan ten minste ‘lijdt met een doel’. Op deze 8ste augustus lijkt het er echter op dat Mbeki’s beleid vruchten afwerpt. Oppositie en regering zitten om de onderhandelingstafel. ‘Zeer bemoedigende berichten’, vindt Tutu. ‘Als de crisis inderdaad wordt bezworen, verdient president Mbeki alle lof voor z’n volharding, tegen alle kritiek in. Ja, daar heb ik ook aan meegedaan. Ik kan niet wachten mijn ongelijk bewezen te zien. Dan zal ik zonder aarzeling van de daken schreeuwen dat ik ernaast zat.’ Sterker nog: ‘Toen de gesprekken tussen MDC en Zanu-PF begonnen, heb ik hem al een felicitatie gestuurd per, hoe heet dat, e-mail ja.’

Geen gouden standaard

‘Is jy klaar?’ Na iets meer dan een half uur vindt Tutu het welletjes. Hij lacht erbij. Nog één vraag dan. Denkt hij dat een Waarheidscommissie ook kan werken in bijvoorbeeld Sudan en Zimbabwe? ‘Natuurlijk kan dat. Alleen moeten we onthouden dat de Zuid-Afrikaanse methode geen gouden standaard is. Men kan leren van de successen die we hebben geboekt, maar ook van de fouten die begaan zijn. Zoals wij ook hebben geleerd hebben van eerdere ervaringen in onder andere Chili, Argentinië en Uganda. Oké, klaar?’

De aartsbisschop duwt zich op mijn rechterknie overeind. ‘Zo’, zegt hij, staand, ‘heb ik genoeg gedaan om mijn bestaan te rechtvaardigen?’