Het is 8 uur ’s avonds als de sfeer op de N205 in Haarlem op 12 april langzaam om begint te slaan. De blokkade van de drukke toegangsweg verloopt al de hele dag rustig, maar dan gaat er toch het een en ander mis. Omstanders die langsrijden of -fietsen schelden de demonstranten uit, er wordt een ei naar ze gegooid en mensen proberen door de blokkade, bestaande uit actievoerders van Extinction Rebellion en Kappen met Kolen, heen te breken.
De demonstranten trekken zich er weinig van aan. Ze blijven rustig zitten, tot de politie de volgende ochtend ingrijpt om de demonstratie tegen de twee verouderde Kooksgasfabrieken van Tata Steel te beëindigen. Vijf demonstranten worden gearresteerd. ‘Degene die zichzelf met beton aan het asfalt had vastgemaakt, zei dat het nog nooit zoveel pijn had gedaan om eruit ‘bevrijd’ te worden’, vertelt Olax. Als lid van het de-escalatieteam van Extinction Rebellion (XR) is hij aanwezig bij de blokkade. ‘Er werden vingers gebogen op een manier waarop ze niet gebogen zouden moeten worden.’
Twee van de gearresteerde actievoerders wordt later een last onder dwangsom van duizend euro opgelegd wegens het niet voldoen aan een aanwijzing van de politie. De burgemeester impliceert in zijn brief aan de demonstranten, dat het demonstratierecht zaterdagochtend niet meer gold. De volgende keer dat de twee een kleine overtreding begaan bij een demonstratie, zullen ze de dwangsom moeten betalen. ‘Dit lijkt erop gericht om mensen af te schrikken te gaan demonstreren. Dat is niet oké’, reageert Amnesty Nederland op X. ‘Demonstreren is een recht, geen gunst.’
Geen bescherming
Aan het begin van de demonstratie, in de middag van 12 april, ging het er veel vrolijker aan toe. De demonstranten van XR en Kappen met Kolen komen om één uur precies onder begeleiding van het lied ‘Bella Ciao’ de weg voor het provinciehuis van Noord-Holland opgemarcheerd. Met muziekinstrumenten nemen ze zingend plaats op het asfalt. Ze zijn niet van plan daar weg te gaan voor de provincie de vergunningen van Tata Steels verouderde Kooksgasfabrieken 1 en 2 heeft ingetrokken. ‘Mensen die in de omgeving wonen, leven daardoor aantoonbaar korter en in slechtere gezondheid’, aldus XR.
‘Wil de politie je ID vorderen? Het kan interessant zijn om te weigeren en te zien of het tot aanhouding leidt’
De gemeente Haarlem heeft van tevoren laten weten de demonstratie niet te faciliteren, wat betekent dat de demonstranten geen bescherming zullen krijgen. Bijna iedereen rekent dus op een snelle beëindiging door de politie, ook de waarnemers van Amnesty die aanwezig zijn om het demonstratierecht te monitoren.
‘Het lijkt wel alsof ze de demonstratie toch gaan faciliteren’, merkt een van de waarnemers op. Links en rechts staan dranghekken opgesteld en vier verkeersregelaars leiden het verkeer om. Zo’n honderdvijftig demonstranten, pers en toeschouwers hebben zich verzameld onder de felle zon. Er klinkt muziek, er worden klimaatliederen gezongen en eens in de zoveel tijd roept iemand een strijdkreet: ‘What do we want? Climate justice!’
Zoveel mogelijk noteren
‘We gaan naar protesten van sociale bewegingen op vraag van de organisatoren, of als er bij vorige demonstraties verregaand is ingegrepen’, vertelt doorgewinterd waarnemer en senior medewerker mensenrechtenprojecten bij Amnesty Gerbrig Klos. In Haarlem is Amnesty vandaag aanwezig, omdat ze er simpelweg nog niet eerder zijn geweest. ‘Ieder lokaal gezag opereert anders. Het is goed om de verschillen te zien.’
Ter plaatse noteren de waarnemers zoveel mogelijk: het aantal demonstranten, politie, hoeveel omstanders en het gebruik van bijvoorbeeld drones of camera’s door de politie. ‘We letten ook op de interactie tussen de partijen en of journalisten hun werk kunnen doen’, zegt Klos. Ook moeten de waarnemers als onafhankelijke partij beschermd worden, zoals coördinator Marjolein Kuijers haar team eerder vertelt tijdens de briefing. ‘Er is geen gegronde reden om van ons de legitimatie te vorderen.’
‘Het kan wel interessant zijn om dit te weigeren en te zien of het tot aanhouding leidt’, vult Klos tijdens de briefing aan. ‘Loop dan rustig mee en zeg dat de waarnemer een mensenrechtelijk beschermde positie bij demonstraties heeft.’
Aanval op de waarnemersauto
Twee jaar geleden werd Gerbrig Klos als waarnemer niet voldoende beschermd. Ze was met haar team onderweg naar een demonstratie van Kick Out Zwarte Piet in Staphorst, toen een groep voorstanders van Zwarte Piet auto’s onderweg naar de demonstratie belaagde. ‘Toen ze zagen dat wij spullen van Amnesty in de auto hadden, werd geroepen “Ze zijn van Amnesty, ze horen erbij!” en werden we aangevallen.’ Ook het recht van de demonstranten werd in Staphorst geschonden: hun demonstratie werd verboden.
‘De politie moet een demonstratie faciliteren, maar nu werd eigenlijk gezegd: “jullie zoeken het maar uit.” Dat is niet hoe het hoort’
Ook in Haarlem gaat het niet altijd goed. Zo beperkte de burgemeester Jos Wienen in februari 2022 een demonstratie van de organisatie Woonoproer. Hun geplande mars door de binnenstad werd verplaatst naar het Reinaldapark vanwege een ‘vrees voor ongeregeldheden’, waarmee de gemeente volgens Amnesty op meerdere punten het demonstratierecht schond.
Volgens Amnesty’s rapport ‘Demonstratierecht onder druk’ zijn veel Nederlanders zich niet bewust van het belang van dit grondrecht, dat essentieel is in een democratie. Want of het nou gaat om studenten op de universiteitscampus, boeren voor het provinciehuis of klimaatdemonstranten op de A12 – allemaal beschikken ze over hetzelfde (mensen)recht om te demonstreren. En ook in Nederland staat dit recht onder druk, ziet Amnesty.
Neem de demonstraties bij de Universiteit van Amsterdam (UvA) begin mei. Studenten bezetten de campus in de hoop dat hun universiteit de banden met Israëlische universiteiten zou verbreken. Een aantal demonstraties liep echter uit de hand en werd (met geweld) opgebroken.
Lees de Wordt Vervolgd Nieuwsbrief
Nadat de onafhankelijke waarnemers van Amnesty op 8 mei aanwezig waren bij een demonstratie op de UvA, drong Amnesty op X aan op een evaluatie van het optreden van de lokale overheid en politie. ‘In tijden van maatschappelijke onrust en politieke onzekerheid is het recht om te demonstreren essentieel. (…) De demonstraties van de afgelopen maanden zijn vrijwel volledig vreedzaam geweest. De incidenten mogen geen aanleiding zijn om demonstraties repressief te benaderen.’
Pizza op het asfalt
Terug op de N205, zit een groepje demonstranten met bandana’s voor hun gezicht in kleermakerszit op de grond. ‘Normaal bedek ik mijn gezicht ook’, vertelt Bram. Maar vandaag heeft hij een rol in de organisatie. ‘Ik moet herkenbaar blijven voor de anderen.’ Het groepje heeft net een pizza besteld, omdat de verveling begint toe te slaan nu de politie ze alsnog op de weg laat zitten.
‘Eigenlijk is dit vanuit het demonstratierecht de ideale benadering’, zegt Gerbrig Klos. ‘Je moet de oplossing niet zoeken in het beperken van het demonstratierecht. Het vraagt geen gigantische inzet, acht dranghekken, vier verkeersregelaars en twee wijkagenten.’
‘Ik word hier heel boos van’
Gedurende de dag springt alleen de constant aanwezige politiedrone als een doorn in het oog van de waarnemers. ‘Ik vind het echt bizar dat die drone er de hele dag is, bij zo’n vreedzaam protest’, zegt een van de waarnemers. ‘Het is veel meer dan een privacy-kwestie’, legt Klos uit. ‘Ook het demonstratierecht raakt in het geding. Er zijn geen specifieke kaders voor de inzet van drones bij demonstraties. Hij hing erg laag en door het gezoem werd je er permanent aan herinnerd. We weten niet waar de informatie wordt bewaard of waar het verder voor wordt gebruikt.’
Demonstrant Bram heeft minder problemen met het constante gezoem boven zijn hoofd. ‘Het is minder intimiderend dan een helikopter of een camera direct in je gezicht’, merkt hij op. Zijn buurman is er minder laconiek over: ‘Wel een beetje eng dat we in de gaten gehouden worden, terwijl we vreedzaam protesteren.’
De hele nacht door
Uren later zitten ze nog steeds op de weg, maar rond middernacht laat de burgemeester weten dat de aanwezige agenten weggeroepen kunnen worden voor een ‘belangrijkere noodsituatie’. ‘Daar is ons juridisch team nog mee bezig’, vertelt Olax van XR. ‘Een demonstratie moet gefaciliteerd worden door de politie, maar nu werd er eigenlijk gezegd: “jullie zoeken het maar uit.” Dat is niet hoe het hoort.’
Het blijkt een loos dreigement, want de agenten blijven alsnog op de N205. Rond half acht ’s ochtends komen ze in actie – om de demonstranten van het asfalt te verwijderen. ‘Bepaalde dingen hadden wel netter gekund,’ vertelt Olax. ‘We zijn veel erger gewend, bijvoorbeeld op de A12, maar je moet de dingen ook niet bagatelliseren, omdat het erger kan.’
