Doodmoe moet Efraím Vegas zijn van de nachtvlucht vanuit Venezuela naar Amsterdam, maar er is weinig van te merken. Hij stopt niet met praten en wil maar één ding: eindelijk zijn verhaal vertellen. Een jaar lang zweeg de 31-jarige chirurg, omdat hij bang was dat de regering hem zou laten oppakken. ‘Vorige week zijn drie artsen gearresteerd’, zegt hij. ‘De ziekenhuizen zijn vervuild, er zijn vrijwel geen medicijnen beschikbaar, vaak is er geen water, de stroom valt uit, operatiekamers zijn onbruikbaar, het wemelt van de insecten en ander ongedierte.’ In het laatste ziekenhuis waar hij werkte, functioneert geen enkele lift meer. ‘Patiënten moeten via de trap naar de operatiekamers, kraamafdeling of het dialyseapparaat. Wie erover uit de school klapt moet rekening houden met ontslag, op last van de minister van Gezondheid.’
Vegas was in maart in Nederland op uitnodiging van filmfestival Movies that Matter. Daarnaast hield hij de Vrijheidslezing in De Balie in Amsterdam. De chirurg is te zien in de documentaire Está todo bien van de Venezolaanse filmmaker Tuki Jencquel. Daarin is te zien hoe artsen, patiënten en farmaceuten ondanks het verval en de schaarste in hun land proberen om toch aan medicijnen te komen.
Eigen privékliniek
Gezondheidszorg is een paradepaardje van de revolutie in Venezuela. De regering van Nicolás Maduro klopt zich op de borst met de artsen en tandartsen die gratis beschikbaar zijn voor de armen. Jaren geleden kwamen daarvoor vele duizenden medici uit het bevriende Cuba, in ruil voor olie uit Venezuela. Maar in werkelijkheid is de zorg een drama. De meeste Cubanen zijn allang weer vertrokken. Het staatsmonopolie op de import en distributie van medicijnen, plus corruptie, geldgebrek en onkunde hebben geleid tot een diepe crisis.
Als jonge arts is Vegas een kind van de Venezolaanse crisis, opgeleid tussen schaarste aan medicijnen. ‘Ik ben eraan gewend geraakt om ze zelf bij elkaar te sprokkelen’, zegt hij. ‘Op de zwarte markt, of via buitenlandse hulporganisaties, of via de patiënten zelf.’ Op sociale media publiceren kanker- en diabetespatiënten hele lijsten met recepten, smekend om hulp. ‘Veel medici hebben ook een eigen privékliniek en nemen van daaruit medicijnen mee voor hun dienst bij de openbare ziekenhuizen.’
Kinderen overlijden aan ondervoeding, maar dat mogen wij artsen niet zeggen
Zeven jaar geleden studeerde Vegas af als chirurg. Na een jaar stage op het platteland keerde hij terug naar de hoofdstad Caracas om zich te specialiseren in traumatologie en kwam terecht in een ziekenhuis in een buitenwijk. ‘Ik schrok van de omstandigheden. Het wemelde er van het ongedierte.’ Op zekere dag dook in de operatiekamer een slang op, ‘die was afgekomen op de ratten’. Vegas zette meteen een foto op Twitter. Het kostte hem zijn baan.
De toon was gezet. Vegas kon aan de slag bij een ander ziekenhuis, maar in plaats van zijn mond te houden, ontpopte hij zich tot een luis in de pels van de minister van Gezondheid. Terwijl president Maduro op de staatstelevisie prachtige verhalen vertelde over de beste ziekenhuizen van de wereld, overlaadde Vegas zijn Facebook- en Twitter-accounts met foto’s van smerige wachtkamers, kapotte röntgenapparatuur en met klimop overgroeide airco’s.
Hij gaf openbare verklaringen over de wantoestanden in de ziekenhuizen. Op YouTube is terug te zien hoe hij drie jaar geleden de pers te woord stond in een ziekenhuis waar maar de helft van de week water was, en waar één lift was voor patiënten, de afvoer van afval, de aanvoer van voedsel en het transport van overledenen naar het mortuarium. ‘Een mortuarium dat sowieso al was verzadigd met de doden van de repressie door de politie en soms wel een dag of twee zonder koeling zat wegens stroomuitval. De lijkengeur ging over de hele afdeling spoedeisende hulp.’
Het ministerie van Gezondheid waarschuwde Vegas’ directeur meermalen dat hij ontslagen zou worden als hij ‘zijn toon niet zou matigen’
Parlementaire debatten over de gezondheidszorg konden rekenen op zijn aanwezigheid. Daar kon hij zich niet altijd beheersen, vertelt hij. ‘Toen een lid van de regeringspartij vertelde hoeveel kinderen er wel niet waren gered dankzij allerlei regeringsprogramma’s begon ik als een razende te roepen dat door alle ellende de patiënten onder onze handen sterven. Ik kreeg daarna nog flink op mijn donder van de beveiliging, en achteraf ook van die parlementariër zelf. Hij zei dat ik moest oppassen.’ Het ministerie van Gezondheid waarschuwde Vegas’ directeur meermalen dat hij ontslagen zou worden als hij ‘zijn toon niet zou matigen’.
Geen statistieken
Maar Vegas kan niet zwijgen. ‘We staan met onze rug tegen de muur. Het enige wat we nog kunnen doen is naar buiten brengen wat er gebeurt.’ In documenten of de statistieken van de ziekenhuizen zal van de misstanden nooit iets terug te vinden zijn. Medische gegevens worden al jaren vervalst. Wanneer een kind overlijdt aan de gevolgen van ondervoeding, dwingt de ziekenhuisdirectie de kinderarts in de akte een andere doodsoorzaak te noteren. Daardoor durft Vegas geen schattingen te maken van het aantal slachtoffers van ondervoeding, stroomuitval of een gebrek aan medicijnen of dialyses. ‘Dat zou onverantwoord zijn, er zijn geen betrouwbare gegevens. De regering publiceert al jaren geen statistieken meer: op deze manier bestaan de doden die vallen als gevolg van de crisis officieel niet.’
Terwijl collega’s naar het buitenland vertrokken – inmiddels 20 duizend in totaal – ging Vegas door, om zijn opleiding traumatologie af te maken, maar vooral voor zijn patiënten. ‘Kijk deze groepsfoto in een ziekenhuis in het Amerikaanse Philadelphia’, zegt Vegas. ‘Van de zeven artsen zijn er zes Venezolanen, bekenden van me. Op de dag van deze foto stond ik in het Universitair Ziekenhuis in Caracas, zonder neurologen en zonder longartsen. En ik snap het wel. In Venezuela verdien je zes dollar, in buurland Colombia al 1.500. Dan is de keuze snel gemaakt als je ziet dat je kinderen honger hebben en jij zelf met kapotte schoenen rondloopt. Maar toch ben ik gebleven. Ik dacht dat voor het einde van mijn opleiding de regering wel zou vallen.’
Wie nu nog iets in de media zegt wordt er zonder pardon uit gegooid
In plaats daarvan verhardde de sfeer in Venezuela. ‘Wie nu nog iets in de media zegt wordt er zonder pardon uit gegooid.’ Persconferenties zijn nu ondenkbaar, zo blijkt uit de berichten van arts en parlementslid José Manuel Olivares, die de problemen in de gezondheidszorg op Twitter aankaart. In maart maakte hij melding van drie ontslagen artsen omdat ze het hadden gewaagd te protesteren tegen de erbarmelijke situatie in hun hospitaal. Een van hen werd in elkaar geslagen door regeringsgetrouwe knokploegen.
In februari vorig jaar viel ook voor Vegas het doek. Aanleiding was een openbare brief over de wantoestanden in het Universitair Ziekenhuis van de Centrale Universiteit van Venezuela, die hij via WhatsApp verspreidde onder collega’s en journalisten. Vegas werd op staande voet ontslagen. ‘Daarna begon de ellende pas echt’, zegt hij. ‘Ik werd gevolgd, mijn laptop en medische instrumenten werden uit mijn auto gestolen; alles wat ik na jaren met veel moeite bij elkaar had verzameld en wat je als chirurg nodig kunt hebben.’
Twee miskramen
Om te overleven verkocht Vegas zijn auto, zijn horloge en andere kostbaarheden. En hij besloot voortaan te zwijgen, uit angst te worden opgepakt. ‘Ik moest van de radar verdwijnen, voor mijn eigen veiligheid maar ook om mijn familie niet in gevaar te brengen. Vooral mijn echtgenote, die ook in het Universitair Ziekenhuis werkte. Dus ik stopte met Facebook en zette niks meer op Twitter. Journalisten die me belden stond ik niet meer te woord. De stress was enorm. Mijn vrouw kreeg in korte tijd twee miskramen, dat had daar waarschijnlijk alles mee te maken.’
Intussen nam de repressie toe, niet alleen tegen artsen, maar ook tegen anderen die kritiek hadden op de regering. In oktober werd een gearresteerde politicus van de oppositie dood gevonden, op de stoep voor het gebouw van de geheime dienst. Volgens de officiële verklaring was hij uit het raam gesprongen om zelfmoord te plegen, maar in Venezuela gelooft vrijwel niemand dat soort verklaringen. Vegas zette een macabere boodschap op Twitter: ‘Voor het geval dat… ik heb nooit overwogen zelfmoord te plegen.’ ‘Als ik daar ooit zou komen te liggen, mag niemand denken dat ik zelf sprong’, zegt Vegas.
Een paar weken later pleegde Carlos Bravo, collega-chirurg en vriend van Vegas, wél zelfmoord. Het was een harde klap. Bravo had een van Vegas’ beste vriendinnen het leven gered, en was zijn belangrijkste leermeester. ‘Zijn dood had alles te maken met de situatie in ons ziekenhuis. Hij kon er niet meer tegen, de klachten van de patiënten en de frustratie om hen steeds te moeten teleurstellen.’
Misgelopen miljarden
De afgelopen maanden is de humanitaire crisis in Venezuela verergerd. Eind januari daagde de jonge parlementsvoorzitter Juan Guaidó het regime uit door zichzelf uit te roepen tot interim-president. De Verenigde Staten en het grootste deel van de Europese Unie erkenden hem, en Washington stelde economische sancties in. De miljarden die Maduro daarmee misloopt hebben de situatie geen goed gedaan. De beschikbaarheid van voedsel en medicijnen loopt snel terug en er is een groot probleem ontstaan met de energievoorziening. Langdurige stroomuitval van soms weken achtereen treft ook de ziekenhuizen. Noodgeneratoren werken niet meer. Niemand heeft ze onderhouden, integendeel: onderdelen zijn geroofd. En er is geen brandstof. Artsen schatten het aantal slachtoffers onder patiënten door de stroomuitval op zeker enkele tientallen.
Besmettelijke ziektes, zoals difterie, tyfus, gele koorts en cholera nemen al jaren toe
De kans op epidemieën neemt toe. Omdat waterpompen niet werken, halen mensen water uit vaak vervuilde rivieren in en rond de stad. ‘Besmettelijke ziektes, zoals difterie, tyfus, gele koorts en cholera nemen al jaren toe’, zegt Vegas. En dat zal de komende tijd nog sneller gaan, denkt hij.
Zenuwslopend
Nu hij geen werk meer had, was voor Vegas de laatste reden om te blijven verdwenen. Uiteindelijk besloot hij de uitnodiging van Amnesty International om naar Nederland te komen aan te grijpen om te doen wat hij jarenlang had geweigerd: definitief zijn land verlaten. Zijn nieuwe toekomst ligt in Chili, ‘vanwege de taal en de acceptatie van onze artsdiploma’s. En mijn vrouw heeft er familie’.
Het vertrek uit Caracas was zenuwslopend. ‘Tot driemaal toe is mijn hele bagage doorzocht’, zegt Vegas. ‘Ze vroegen wat ik in het buitenland had te zoeken. Ik zei dat ik een postdoctorale studie ging doen. Uiteindelijk lieten ze me vertrekken.’ In Chili wil hij aan de slag als chirurg, al voelt hij zich inmiddels meer activist dan medicus. ‘Buiten Venezuela kan ik openlijk zeggen wat er in Venezuela gebeurt. Door de dingen aan de kaak te stellen, kan ik meer doen voor mijn land.’
Naam Efraím Elias Vegas Nieto
Geboren 13 september 1987
Werk Chirurg en activist
Studeerde Medicijnen. Specialiseerde zich in traumachirurgie aan het Universitair Ziekenhuis Caracas van de Centrale Universiteit van Venezuela.
Activisme Bracht vanuit de Venezolaanse ziekenhuizen Pérez de León, Periférico de Coche en het Universitair Ziekenhuis Caracas misstanden naar buiten via sociale media en verklaringen aan radio en televisie. Hij werd daarvoor in februari 2018 definitief ontslagen en besloot vorige maand te vertrekken naar Chili.
Documentaire Speelt een belangrijke rol in de film Está todo bien (Alles gaat goed) van regisseur Tuki Jencquel over de schrijnende staat van de gezondheidszorg in Venezuela.