‘De Raad van Europa kon niet voorkomen dat Rusland nu een dictatuur is’

Wat is er aan de hand?

Door de invasie van Oekraïne lijkt Rusland zich steeds verder te isoleren op het wereldtoneel. Naast alle economische sancties, werd Moskou begin april na een stemming van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties uit de VN-Mensenrechtenraad gezet. Een maand eerder werd Rusland ook al uit een andere belangrijke internationale organisatie gezet: de Raad van Europa (niet te verwarren met de Europese Raad).

De Raad van Europa (RvE) telt sinds de uitsluiting van Rusland 46 lidstaten en werd in 1949 opgericht om de mensenrechten, democratie en rechtsstaat in Europa na de Tweede Wereldoorlog te bevorderen. Het belangrijkste verdrag van de Raad is het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). In 1995 werd het Russische toelatingsproces tijdelijk stopgezet vanwege de oorlog in de Russische deelrepubliek Tsjetsjenië. Een jaar later, toen Rusland toetrad tot de organisatie, concludeerde de RvE-rapporteur dat ‘Rusland niet aan alle normen van de Raad van Europa voldeed’, maar dat ‘integratie beter was dan isolatie en samenwerking beter dan confrontatie’.

‘Het is denk ik een kwestie van maanden voordat de doodstraf weer wordt ingevoerd’

Vanaf dat moment konden Russische burgers – nadat alle juridische wegen in Rusland zelf waren uitgeput – aankloppen bij een belangrijk orgaan van de Raad: het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Veel zaken van dat Hof – bijna een kwart – waren de afgelopen jaren dan ook afkomstig uit Rusland. In 2021 ging het om zo’n zesduizend zaken: van het recht op een eerlijk proces tot zaken over marteling. Tegelijkertijd was Rusland goed voor bijna 7,5 procent (33 miljoen euro) van het totale budget van de Raad (440 miljoen euro), hoewel Moskou de laatste jaren een beruchte wanbetaler was.

Wat bracht het lidmaatschap Rusland? Waren er positieve effecten?

Volgens Kushtrim Istefi, verbonden aan Studie- en Informatiecentrum Mensenrechten (SIM) van de Universiteit Utrecht, heeft de Raad in 1996 terecht de voorkeur gegeven aan integratie boven isolement, door Rusland een kans te geven. ‘Dit heeft in veel opzichten bijgedragen, zij het minimaal, aan de verbetering van de mensenrechten in Rusland’, aldus Istrefi in een artikel op het blog van het EHRM. ‘Toch bleek Rusland keer op keer niet bereid te zijn zich in te zetten voor vrede.’

Ook de Russische mensenrechtenadvocaat Sergei Golubok, bekend van de verdediging van de ‘Arctic 30’ van Greenpeace in 2013/14, zag het belang in van lidmaatschap, vertelt hij tijdens een gesprek in Den Haag. ‘Hoewel Moskou veel uitspraken naast zich neer legde, betaalde het wel vaak compensatie [lees erkenning, red.] na uitspraken van het Hof. Die zaken waren vooral van grote symbolische betekenis.’

Lees ook: Hoe onderzoek je oorlogsmisdaden in Oekraïne? Achtergrond 13 juni 2022

Ook waren er kleine verbeteringen in de Russische wetgeving als gevolg van het lidmaatschap, vertelt Golubok. Hij geeft een voorbeeld: ‘Onder Medvedev werden onafhankelijke commissies in het leven geroepen die gevangenissen bezochten om toe te zien op de behandeling van gevangenen. Dat was een direct gevolg van internationale verplichtingen, die in de Russische wet werden opgenomen. En alleen al de aanwezigheid van externe waarnemers kan ervoor zorgen dat er niet wordt gemarteld in gevangenissen. Vrij snel na 16 maart dit jaar, toen Rusland uit de Raad van Europa werd gezet, werd er een wet aangenomen in de Doema, die ervoor zorgt dat de overheid de leden van die commissies mag aanstellen of ontslaan. Ze bestaan nu dus nog wel, maar hebben geen enkele waarde meer.’

Publiek debat

Volgens de Russische mensenrechtenadvocaat Kirill Korotejev, die als voormalig directeur van de bekende Russische mensenrechtenorganisatie Memorial veel zaken aandroeg bij de RvE, was ‘enige externe beoordeling belangrijk, ook al was het meestal symbolisch’, schrijft hij per email. ‘Ik geloof dat sommige levens zijn gered toen uitleveringen niet plaatsvonden of wanneer er medicatie werd verstrekt toen het EHRM dat opdroeg.’

Korotejev, die sinds het verbod op Memorial in Rusland onder meer verbonden is aan mensenrechtenorganisatie Agora, zag onder meer dat de toegang tot de rechter werd vergemakkelijkt. ‘En er was enige verbetering van de detentievoorwaarden waarneembaar. Ook wonnen sommige journalisten lasterzaken tegen hen zonder dat ze naar Straatsburg hoefden te gaan. En er werd recht gedaan aan de burgerslachtoffers en nabestaanden van de oorlogen in Tsjetsjenië.’ Zo zijn onder meer via het Chechnya Justice Project schadevergoeding toegewezen aan familieleden van vermoorde of gemartelde Tsjetsjenen.

‘Er is geen enkele manier om Rusland te dwingen zich te houden aan de uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens’

Vooral belangrijk is volgens Korotejev dat de arresten van het EHRM de aanleiding waren voor publiek debat. ‘En vóór 2022 kon de publieke opinie de autoriteiten af en toe dwingen om hervormingen door te voeren. Toch hebben het RvE-lidmaatschap en de uitspraken van het EHRM niet kunnen voorkomen dat Rusland een dictatuur is geworden.’

Waarom is Rusland uit de Raad van Europa gezet?

Op 25 februari, een dag na de Russische invasie van Oekraïne, werd Rusland tijdelijk geschorst. Dat betekende dat Rusland zich nog wel aan uitspraken van de Raad en het Hof moest houden, maar geen invloed meer had binnen de organisatie. Naarmate het bewijs groeide dat Rusland zich schuldig maakte aan oorlogsmisdaden in Oekraïne, vroeg Oekraïne het EHRM om een uitspraak. Het Hof riep Rusland op om aanvallen op burgerdoelen te staken, maar Moskou negeerde dat.

Lees ook: Hoe Rusland de laatste onafhankelijke journalisten de mond snoert Analyse 28 juli 2021

Op 15 maart maakte het Kremlin zelf bekend te willen vertrekken uit de Raad. De dag erna besloot het Comité van Ministers van de RvE om Rusland eruit te zetten. Formeel betekent dat dat Rusland vanaf 16 september 2022 geen lid meer is. Korotejev noemt het goed dat de Raad ‘ten minste één keer in zijn geschiedenis’ heeft vastgehouden ‘aan zijn principes’. ‘Het staat niet ter discussie dat Rusland de grondbeginselen van de RvE ernstig heeft geschonden’, schrijft Korotejev. ‘Vergeet niet dat het dat ook al deed in 2000, 2008, 2014 en het enige dat het toen kreeg van de RvE was een vermaning.’

Wat betekent de Russische uitsluiting?

Burgers hebben geen recht meer om in beroep te gaan bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Overigens compenseert Rusland degenen die hun zaak na 16 maart 2022 hebben gewonnen nu al niet meer. ‘Dit is een schending van het internationaal recht’, aldus Korotejev. ‘Maar er is geen enkele manier om Rusland te dwingen zich te houden aan de uitspraken van het EHRM. Dat gezegd hebbende, de Russische naleving van de uitspraken van het EHRM is altijd slecht geweest. Er zijn niet-uitgevoerde vonnissen die teruggaan tot 2003. Dus het probleem is niet nieuw en het Comité van Ministers, dat belast is met het toezicht op de uitvoering, is hoe dan ook nooit in staat geweest om zich te verzetten tegen de niet-naleving.’

En hoe zit het met de schorsing van de VN-Mensenrechtenraad?

‘Welverdiend’, meent Korotejev. ‘Het besluit van de Algemene Vergadering van de VN verhindert echter niet dat andere dictaturen in de Raad zetelen. De organisatie is wat dat betreft machteloos: het stelt speciale procedures in die tandeloos zijn, maar die soms wel belangrijke (symbolische) teksten opleveren voor het internationaal recht.’

Wat betekent de uitsluiting van Rusland voor internationale aansprakelijkheid?

Volgens mensenrechtenadvocaat Korotejev is vooral de Russische burger slachtoffer, aangezien het EHRM ‘het enige internationale gerechtshof was waar individuen zaken konden aanspannen tegen Rusland en waarvan de rechtsmacht door Moskou werd erkend’. Korotejev wijst er echter op dat niet alleen het nalevingspercentage laag was, ‘het EHRM koos vele malen de kant van de Russische regering in zaken die gevoelig waren en waarin Rusland naar mijn idee eigenlijk veroordeeld had moeten worden’.

‘Waarom de doodstraf nu invoeren, als ze net zo goed hun tegenstanders kunnen vergiftigen? ’

Een vergaande anti-ngo-wet in Rusland, de Foreign Agents Law (2012), bleef jarenlang op de plank liggen bij het EHRM. Diezelfde wet, waarmee Rusland bepaalde personen en organisaties bestempelt als buitenlands agent, is de laatste jaren veel gebruikt om journalisten monddood te maken en onafhankelijke media te sluiten. Pas half juli, na het vertrek van Rusland uit de RvE, heeft het Hof zich uitgesproken over de wet. Maar Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov liet gelijk weten: ‘Rusland implementeert deze uitspraken niet meer.’

Het stemrecht van Rusland werd in 2014 al eens ingetrokken door de Raad van Europa na de annexatie van de Krim. Waarom werd dat in 2019 teruggedraaid?

De RvE liet destijds weten dat het Russische burgers niet het recht wilde ontzeggen om naar het EHRM te stappen. Tegelijkertijd zat de Raad de afgelopen jaren in de financiële problemen en moest flink bezuinigen, omdat zowel Rusland als Turkije zijn bijdrage weigerde te betalen. Volgens Korotejev wilde de RvE ‘wanhopig 60 miljoen euro hebben’ en was de Raad ‘bereid alles voor geld te doen’. Tot zover de waarden van de Raad van Europa, meent de mensenrechtenadvocaat.

‘De beslissing van RvE in 2019 om toe te geven aan Russische chantage was een verraad aan Oekraïne. Het was ook vruchteloos omdat de RvE niets van Rusland kreeg, maar alles toestond. Diezelfde parlementsleden en RvE-bureaucraten die zich in 2019 tot het uiterste hebben ingespannen om tegemoet te komen aan elke gril van de Russische dictatuur, haastten zich om Rusland er in 2022 vanwege de oorlog in Oekraïne uit te gooien.’

Kunnen Russische burgers nog ergens anders terecht als hun rechten worden geschonden?

Er zijn vier VN-verdragsorganen waar ze terecht kunnen: HRC (Human Rights Council), CAT (Committee against Torture), CEDAW (Committee on the Elimination of Discrimination against Women) en CERD (Committee on the Elimination of Racial Discrimination). Die organen hebben echter nog minder macht en gezag over de Russische staat dan de RvE had. Eén uitspraak van CEDAW werd uitgevoerd, maar die ging over de relaties van een slachtoffer met haar particuliere werkgever. ‘Al het andere wordt alleen maar genegeerd door de regering’, e-mailt Korotejev.

Is het mogelijk dat de doodstraf terugkomt in Rusland?

Advocaat Sergei Golubok twijfelt er niet over. ‘Ze hebben nu wel even wat anders aan hun hoofd in het Kremlin, voornamelijk het tegenhouden van deserteurs binnen de eigen gelederen. Waarom de doodstraf nu invoeren, als ze net zo goed hun tegenstanders kunnen vergiftigen? De doodstraf is niet erg populair in Rusland, dus ze zullen eerst proberen de publieke opinie – voor zover die bestaat in Rusland – te veranderen. Maar het is denk ik een kwestie van maanden voordat de doodstraf weer wordt ingevoerd.’

Officieel is de doodstraf er nooit afgeschaft, omdat Rusland protocol 6 van het EVRM nooit heeft geratificeerd. Echter, sinds Rusland lid werd van de Raad van Europa is de doodstraf nooit meer uitgevoerd. Ook heeft een Russisch Constitutioneel Hof het gebruik van de doodstraf verboden. Maar verschillende politici in Rusland hebben recent in de Doema – het Russische parlement – gepleit voor ‘herinvoering’.

Lees ook: Poetin: De Grijze Kardinaal Achtergrond 14 oktober 2002

Kirill Korotejev hoopt dat dat niet zal gebeuren. ‘De autoriteiten zijn, ondanks al hun brutaliteit, bang om beslissingen te nemen. De Russische dictatuur is te zwak om zowel de doodstraf af te schaffen als weer in te voeren. Niemand staat te popelen om de verantwoordelijkheid op zich te nemen om een ​​doodvonnis te ondertekenen. Het doodvonnis van Oekraïense krijgsgevangenen in de zogenaamde ‘DPR’ [Volksrepubliek Donetsk, red.], onlangs uitgevaardigd door een nep-rechtbank, lijkt een soort Kadhafi-achtige gijzeling te zijn waarmee druk wordt uitgeoefend op het Westen.’

Zou Rusland weer lid kunnen worden?

Ja, dat kan. Het is in de geschiedenis van de Raad van Europa één keer eerder gebeurd dat een land zich terugtrok en vervolgens er ook uit werd gegooid. Dat was Griekenland in 1969. Twee jaar eerder had er een staatsgreep plaatsgevonden. Toen het regime in 1974 viel en de democratie weer werd hersteld, werd Griekenland ook weer lid van de Raad van Europa en ratificeerde het land het EVRM.

Op het Völkerrechtsblog schrijven Isabella Risini en Andrew Forde dat ‘we moeten hopen dat Rusland zal proberen om zich weer bij de organisatie aan te sluiten na een hopelijk vreedzame overgang naar vrede en democratie’. ‘Het is onze plicht ervoor te zorgen dat het Russische volk begrijpt dat het vooruitzicht op hernieuwde toegang tot het Europese systeem voor mensenrechtenbescherming blijft bestaan, ondanks het feit dat de huidige regering de rechtsstaat bijna totaal afwijst.’