Wat hebben gemeenten, de Belastingdienst, de politie en de Marechaussee met elkaar gemeen, afgezien van dat ze allemaal deel zijn van de overheid? Inderdaad, ze discrimineren. Dat komt doordat de overheid nog altijd etnisch profileert, online en op straat.
Lees ook: Roep de Nederlandse regering op om etnisch profileren te stoppen Amnesty Nederland is daarom in samenwerking met actiegroep Controle Alt Delete een campagne begonnen tegen etnisch profileren. De boodschap is helder: etnisch profileren is discriminatie, dat is verboden, dus moet er een einde aan komen. ‘Het mag gewoon niet, punt’, zegt Dagmar Oudshoorn, Amnesty’s directeur, in een statement over de campagne.
Zelf heeft ze vaak te maken gekregen met discriminatie en etnisch profileren. De eerste keer was op het station van Roosendaal, toen de spoorwegpolitie haar vroeg naar haar ID-bewijs. ‘Ik was vrij jong, studeerde nog, maar had meteen door dat er op dat moment geen goede reden was om naar mijn legitimatiebewijs te vragen. Toen ik hem om de reden vroeg antwoordde hij “Het is nog een slimme ook”.’
Via Amnesty’s website en sociale media worden dit soort verhalen verspreid, samen met informatie over de impact van etnisch profileren. Amnesty is een petitie gestart en verspreidt daarnaast beelden van situaties waarin etnisch wordt geprofileerd. Bijvoorbeeld van een man van kleur in een dure auto, met daarboven de tekst ‘dealer’, en daarnaast een witte man in diezelfde auto, met de tekst ‘succesvol’.
Commentaar: onnodig of juist te zachtaardig
Zowel online als binnen de achterban van Amnesty wordt er ook commentaar gegeven op de campagne. Zo zou Amnesty alleen aandacht aan etnisch profileren besteden, omdat een vrouw van kleur directeur is. ‘Deze mensen weten misschien niet dat Amnesty elf jaar geleden, ver voordat ik bij de organisatie kwam werken, al een rapport uitbracht over etnisch profileren door de politie’, aldus Oudshoorn. ‘We komen nu wéér met een campagne omdat het nog steeds nodig is. Voorbeelden als het Toeslagenschandaal tonen aan dat uitvoeringsdiensten van de overheid niet kleurenblind zijn.’
Anderen vinden dat de campagne juist wel wat feller had gemogen, of wat bozer zelfs. ‘Goed… maar te zachtaardig, te informerend en daarmee te onduidelijk’, zegt Mariëlle Krouwel in reclamevakblad Adformatie. Volgens de marketingdeskundige is Amnesty’s boodschap wat te netjes en lijkt die niet veel verder te komen dan ‘teken de petitie’.
De Toeslagenaffaire
Maar terug naar de campagne over etnisch profileren. Wat is dat ook alweer? ‘Een wetshandhaver laat dan iemands – vermeende – afkomst meespelen bij de beslissing om een persoon te controleren’, vertelt Jair Schalkwijk van actiegroep Controle Alt Delete, die zich al meer dan tien jaar inzet tegen etnisch profileren.
Kortom, bij etnisch profileren is er sprake van onderscheid op basis van afkomst: iemand wordt bij voorbaat als verdacht gezien, mede omdat die een niet-Nederlandse achtergrond heeft of lijkt te hebben. Een ambtenaar, zoals een politieagent of een belastinginspecteur, kan bevooroordeeld zijn door iemands huidskleur, etniciteit, nationaliteit, taal of religie met onterechte controles als gevolg. Dan is er al sprake van discriminatie. Maar onder andere uit rapporten van Amnesty blijkt dat het niet alleen gaat om vooroordelen van individuele ambtenaren, maar dat discriminatie vaak ingebakken zit in het systeem. Bijvoorbeeld in de werkwijze van de politie of de marechaussee, maar ook in algoritmes die worden gebruikt door verschillende overheidsinstanties.
‘Richtlijnen laten ruimte voor onderbuikgevoelens en risicoprofilering’
Een berucht voorbeeld is de Toeslagenaffaire: ouders met een migratieachtergrond werden door de Belastingdienst sneller aangemerkt als fraudeur dan ouders zonder migratieachtergrond. Om fraudeurs op te sporen maakte de Belastingdienst gebruik van een algoritme waarin kenmerken van een niet-Nederlandse afkomst als risicofactor werd aangemerkt. Het algoritme werd gemonitord door inspecteurs van de Belastingdienst. Na de toeslagenaffaire kwam naar buiten dat er binnen de Belastingdienst lange tijd weet was van dit discriminerende risicoprofiel. Nadat een onderzoekscommissie van de Tweede Kamer had aangetoond dat de regering het schandaal had verzwegen, trad het kabinet Rutte III af. Inmiddels zijn er bijna negentigduizend kinderen en zeventigduizend ouders aantoonbaar gedupeerd, zo blijkt uit de cijfers van de Belastingdienst.
Onderbuikgevoelens
Maar etnisch profileren hoeft niet per se via een algoritme. Neem bijvoorbeeld het ‘proactief controleren’ bij de politie. Hoewel de politie etnisch profileren afwijst, erkent ze het risico op vooringenomenheid bij agenten als die zo’n preventieve controle uitvoeren. Amnesty International Nederland heeft aangegeven dat de richtlijnen voor zulke controles zo vaag zijn, dat er een groot risico is op discriminatie door politiemensen. ‘Dat laat ruimte voor onderbuikgevoelens en risicoprofilering, waarbij vooroordelen en stereotypering over afkomst een rol kunnen spelen’, aldus Gwen van Eijk van Amnesty Nederland.
‘Snellopende zwarte man in pak’
Begin 2023 oordeelde het gerechtshof dat de Marechaussee ‘zich schuldig maakt aan discriminatie op grond van ras en dat is verboden’. De Marechaussee werd voor de rechter gedaagd door onder meer Controle Alt Delete, Amnesty Nederland, RADAR en twee niet-witte burgers.
‘De Koninklijke Marechaussee maakte gebruik van een risicoprofiel waarin een snellopende zwarte man in een pak als verdacht werd aangemerkt’, vertelt Tikho Ong, die zich voor discriminatiewaakhond RADAR bezighield met de zaak. ‘Je kunt natuurlijk nooit aannemelijk maken dat iedere snellopende zwarte man in een pak verdacht is alleen op basis van deze kenmerken. Daarom was het discriminatie’, vervolgt Ong. ‘Doordat de rechter ons gelijk heeft gegeven, kunnen de Marechaussee en de politie niet langer zomaar op basis van problematische risicoprofielen burgers controleren. In plaats van dat we bezig waren met één individu, waren we dus bezig met een heel systeem. Wél is het afwachten of in de praktijk van alledag er minder etnisch geprofileerd zal worden. Het is daarom zaak om de Marechaussee en de politie kritisch te blijven volgen.’
Lees ook:
Marechaussee ziet ‘niet-Nederlands uiterlijk’ als potentieel risico
Wat het werk van organisaties als RADAR bemoeilijkt is dat het lastig is om vast te stellen hoe vaak er etnisch wordt geprofileerd. In een rapport uit 2021 benadrukt de Nationale Ombudsman dat veel overheidsinstanties slechts de controles registreren die enig resultaat hebben, zoals een boete of een arrestatie. Dat zijn lang niet alle controles, wat betekent dat er mogelijk veel etnisch profileren onder de radar blijft.
Etnisch profileren met de ‘patseraanpak’
Actiegroep Controle Alt Delete deed daarom in 2020 onderzoek met onder andere de Vrije Universiteit Amsterdam. Uit hun resultaten bleek dat mannen met een niet-westerse migratieachtergrond in Amsterdam wel twee keer zo vaak gecontroleerd worden door de politie als mannen zonder migratieachtergrond. ‘Maar dit onderzoek gaat alleen over Amsterdam’, voegt Jair Schalkwijk toe. ‘Er bestaan in Nederland geen kwantitatieve data over de omvang van etnisch profileren, doordat politiecontroles niet systematisch geregistreerd worden en doordat burgers hierop niet jaarlijks bevraagd worden in enquêtes.’
Controle Alt Delete probeert zelf wel getuigenissen van etnisch profileren te creëren. Zoals in de documentaire Verdacht uit 2018, waarin mannen met een niet-westerse migratieachtergrond vertellen hoe ze om de haverklap worden aangehouden door de politie als ze in een mooie auto rijden.
In Rotterdam zijn zulke aanhoudingen bewust beleid. Met wat in de volksmond de ‘patseraanpak’ wordt genoemd, mag de politie sinds 2005 bijvoorbeeld een auto afpakken als een bestuurder niet kan bewijzen hoe die het voertuig heeft betaald. Dit zou werken tegen witwassen. Maar in de praktijk worden vooral niet-witte mannen gezien als ‘patser’ en dus vaker gecontroleerd. Bovendien zijn de controles maar weinig effectief, omdat veel van de afgepakte bezittingen weer moeten worden teruggegeven, zo bleek uit onderzoek door Vers Beton en OPEN Rotterdam in 2022.
Discrimatie met algoritmes
Maar ook westerse migranten worden eruit gepikt. In Roermond deed de politie in 2020 een proef met massaal cameratoezicht om georganiseerde winkeldiefstal tegen te gaan. Bendes zouden in auto’s naar de stad afreizen om het winkelpubliek te bestelen. ‘Volgens de politie lieten hun statistieken zien dat het vooral mensen uit Oost-Europese landen zijn die zich hieraan schuldig maken’, zegt Gwen van Eijk van Amnesty Nederland. ‘Zulke statistieken en informatie zijn vaak bevooroordeeld, omdat ze gebaseerd zijn op hoe de politie in het verleden te werk ging. De politie ontwikkelde in Roermond een algoritme dat, gekoppeld aan camera’s, risicoscores toekende aan automobilisten, waarbij auto’s met een kenteken uit Oost-Europese landen een hogere risicoscore kregen. Dit is etnisch profileren en dus in strijd met het discriminatieverbod.’
‘Frauduleuze studenten’
Naast politie en marechaussee maken veel andere overheidsorganisaties ook gebruik van discriminerende algoritmes. Neem bijvoorbeeld DUO. In juli vorig jaar bracht NOS op 3 naar buiten dat veel studenten met een migratieachtergrond beschuldigd worden van fraude met de basisbeurs. DUO wil het gebruikte risicoprofiel niet delen met de gedupeerden, maar ze vermoeden dat hun afkomst wel degelijk een rol speelde. De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap laat dit momenteel onderzoeken en voorlopig is het algoritme stopgezet.
Ook de IND ontwikkelde een discriminerend algoritme voor het verstrekken van verblijfsvergunningen aan arbeidsmigranten, zo ontdekte radioprogramma Argos. Het kabinet zegt dat het door de IND ontwikkelde risicoprofiel uiteindelijk nooit is ingezet.
Bij gemeenten zat dat anders. Tot 2020 gebruikte de helft van de Nederlandse gemeenten een discriminerend risicoprofiel (fraudescorekaart) voor mensen in de bijstand. Enkele Utrechtse gemeenten bleven die risicoprofielen ook na die tijd nog gebruiken, ontdekte NRC in 2022. Diezelfde krant ontdekte vorig jaar ook dat het ministerie van Buitenlandse Zaken software gebruikt die bepaalt of visumaanvragen intensief of juist oppervlakkig gecontroleerd moeten worden, waarmee discriminatie in de hand wordt gewerkt.
Kortom, etnisch profileren is een wijdverbreid probleem binnen de overheid. Discriminatie dus ook. Voorvallen van de afgelopen jaren bevestigen het vermoeden dat veel mensen al hadden: voor de overheid maakt het uit hoe je eruitziet, wat je achternaam is en met wat voor accent je praat.
