Het Amerikaanse immigratiebeleid leidt wereldwijd tot verontwaardiging. De noordgrens van Mexico is een onneembare barrière aan het worden. Maar aan de zuidgrens is de situatie nog veel nijpender. Mexico treedt keihard op tegen migranten uit Midden-Amerika.
Bojay – Gerardo Velásquez wist dat het niet makkelijk zou worden toen hij twee weken eerder zijn dorp in Honduras verliet voor de lange reis naar de Verenigde Staten. In Honduras en Guatemala verliep alles nog redelijk, maar net over de grens van Mexico ging het mis. ‘Overvallers sloegen me met een machete in mijn zij en toen ik op de grond lag schopten ze tegen mijn hoofd. Sindsdien kan ik niet goed meer zien’, zegt hij en toont de wonden op zijn lichaam. Hij overleefde de overval maar verloor verder vrijwel alles wat hij had. ‘Mijn geld, mijn telefoon, zelfs mijn schoenen. Alleen de kleren die ik aanhad en mijn deken mocht ik houden.’
De 21-jarige schilder is een van de pakweg twintig Hondurezen die een ontbijt krijgen in De Samaritaan, een hulppost voor Midden-Amerikaanse migranten in het plaatsje Bojay, anderhalf uur rijden ten noorden van Mexico-Stad. Het huis ligt pal langs de spoorlijn naar het noorden, en precies op de plek waar veel reizigers ‘overstappen’ op een andere trein of te voet of per bus verdergaan.
Formeel kunnen de vluchtelingen in Mexico asiel aanvragen, maar de meeste weten dat niet en vrijwel niemand doet het
De avond ervoor sprongen ze hier van de trein. Door de kou hebben ze nauwelijks geslapen. Doodmoe zitten ze nu aan tafel te wachten op koffie en brood. De samenstelling van de groep is divers: man, vrouw, jong, oud, ieder met zijn eigen verhaal. Allemaal zijn ze op hun tocht door het zuiden van Mexico overvallen.
Teruggezet
‘We hebben hier zo’n vierhonderd migranten per week, vrijwel allemaal uit Honduras’, zegt zuster Elizabeth Fuentes, die de hulppost namens de katholieke kerk leidt. Zojuist heeft ze de reizigers uitgelegd welke voorzieningen er zijn, aan welke regels ze zich moeten houden en waar de informatie hangt voor het vervolg van de reis.
Volgens de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR komen er jaarlijks zo’n half miljoen Midden-Amerikanen, vrijwel allemaal illegaal, Mexico binnen. Ze zijn voornamelijk afkomstig uit El Salvador, Guatemala en Honduras en worden verdreven door de economische crisis en het geweld door bendes. ‘Bendes maken hun het leven onmogelijk’, zegt Gerardo Talavera van de organisatie Casa del Refugiado (Huis voor de Vluchteling) in Mexico-Stad. Of ze vluchten voor geweld of dat ze economische vluchtelingen zijn, maakt voor Talavera niet uit; die zaken gaan in Midden-Amerika hand in hand.
In de zogenaamde ‘Noordelijke Driehoek’, Guatemala, Honduras en El Salvador, terroriseren jeugdbendes dorpen en volkswijken. Jongeren worden al vroeg gedwongen zich erbij aan te sluiten en vervolgens roofmoorden te plegen op middenstanders, buschauffeurs of wijkbewoners. Winkeliers worden bedreigd met de dood tenzij ze ‘in ruil voor bescherming’ geld betalen. Die bedragen zijn soms zo hoog dat ze genoodzaakt zijn hun zaak te sluiten. Op de politie hoeft niemand te rekenen; die durft zich niet in de wijken te vertonen. De moordcijfers behoren tot de hoogste ter wereld, met als koploper El Salvador, waar jaarlijks van elke 100 duizend inwoners er meer dan tachtig worden vermoord (in Nederland is dat er minder dan één).
‘De regering laat criminelen hun gang gaan zodat ze hun de schuld kunnen geven van alle ellende die migranten doormaken’
‘Formeel kunnen de vluchtelingen in Mexico asiel aanvragen, maar de meeste weten dat niet en vrijwel niemand doet het. De Mexicaanse migratiedienst wijst hen er niet op’, zegt Talavera. Wel meldt de dienst dat jaarlijks honderdduizenden Midden-Amerikanen worden gearresteerd en teruggezet over de grens. De rest blijft illegaal in Mexico of reist door naar de VS.
Onveiligheid is op de route naar de VS al lang een probleem, maar de afgelopen jaren is het aantal overvallen exponentieel toegenomen. Belangrijkste reden is de toegenomen grenscontrole. De VS vonden dat Mexico de zuidgrens beter moest bewaken om de druk te verlagen. In 2014 kondigde Mexico Plan Frontera Sur (Plan Zuidgrens) aan. Het werd gepresenteerd als een maatregel tegen de georganiseerde misdaad en voor de veiligheid en rechten van migranten, maar in de praktijk is het precies het tegenovergestelde.
Medeplichtig
‘Het Plan heeft geresulteerd in een keermuur tegen migranten uit Midden-Amerika’, zegt Andrea González van de Mensenrechtencommissie van Mexico-Stad, een organisatie die vergelijkbaar is met een ombudsman. ‘Geen fysieke muur, maar een barrière in de vorm van een heksenjacht op migranten. Om de controleposten te omzeilen nemen de migranten sluipweggetjes. Daar wacht de georganiseerde misdaad hen op om hen te overvallen, te verkrachten en te beroven.’
Zoals de 61-jarige Rigoberto López uit Honduras, die om de migratiepolitie te ontwijken met een groepje landgenoten bij de deelstaat Tabasco door de bergen de grens overstak. ‘Tijdens een rustpauze werden we overvallen door twee gewapende mannen’, vertelt hij terwijl de tranen hem over de wangen lopen. ‘We moesten met onze gezichten naar beneden op de grond gaan liggen en terwijl ze ons onder schot hielden verkrachtten ze voor onze ogen de twee meisjes die bij ons waren. Eerst het ene, en daarna het andere. Daarna pakten ze alles af – horloges, geld, telefoons, identiteitskaarten – en verdwenen.’
De overheid weet heel goed wie de routes controleert, waar de bendes zitten, waar het gevaarlijk is
Volgens González is de Mexicaanse regering medeplichtig aan dit geweld. ‘De overheid weet heel goed wie de routes controleert, waar de bendes zitten, waar het gevaarlijk is. De doelstelling van Plan Frontera Sur was juist het veilig maken van de routes, maar daar is niks van terechtgekomen. Sterker, het is strategie om criminelen hun gang te laten gaan en hun daarmee de schuld te geven van alle ellende die de migranten doormaken.’
Na het ontbijt verspreiden de bezoekers van De Samaritaan zich naar alle hoeken van het gebouwtje. Er zijn douches, een medische post en een magazijn met gedoneerde kleding. Ook kunnen de migranten naar huis bellen. Vaak is het maanden geleden dat hun familie iets van ze gehoord heeft. Aan de muur hangen kaarten met mogelijke routes naar het noorden, de ligging van de spoorlijnen en lijstjes met de locatie van andere hulpposten, verder op de route.
‘Ze rijden te snel’
Joaquim Gómez (28) bestudeert de kaart. Een maand geleden vertrok hij uit Honduras en hij heeft geen goede ervaring met de treinen. ‘Je klimt erop zonder te weten wat je kan overkomen’, vertelt hij. ‘Toen de migratiepolitie langs het spoor verscheen, moesten we eraf springen en het op een lopen zetten. Soms werd de wagon omsingeld door bendes om je te beroven. Op die momenten gebeuren de ongelukken. Mensen verliezen handen, voeten, hele ledematen. Ik zag hoe iemand van de trein viel doordat die afremde. Hij werd overreden.’
Op alle fronten is de reis moeilijker geworden. ‘Ook de treinmaatschappijen zelf doen alles om migranten van de treinen af te houden’, zegt Andrea González. Op plaatsen waar de trein vaart mindert of een tussenstop maakt, loopt beveiliging rond. Zelfs het ontwerp van de treinen wordt aangepast. Op haar scherm toont González de nieuwe ‘migrantonvriendelijke’ wagons met een rond dak. Steeds meer migranten gaan met de bus of te voet naar het noorden.
Particuliere bewakers
Als buiten de hulppost in Bojay een goederentrein nadert, maakt geen van de migranten aanstalten om naar buiten te gaan. ‘Ze rijden te snel’, zegt zuster Fuentes terwijl de wagons langsdenderen. ‘Vroeger stopten ze hier. We wisten precies hoe laat de migranten klaar moesten staan en hoeveel tijd ze hadden om erop te klimmen. Maar alles is anders.’
Tegenover De Samaritaan, aan de andere kant van het spoor, is een politiebureau gekomen en pal ernaast een post met particuliere bewakers van de spoorwegmaatschappij. Telkens als er een trein langskomt, gaan zij aan weerszijden van het spoor staan om de omgeving in de gaten te houden. Ook op de langsrazende wagons zijn bewakers te zien. ‘Ze hebben niet zomaar pistooltjes, maar zware wapens’, zegt Fuentes.
Nieuwe president
Bij de presidentsverkiezingen van afgelopen juli vormden de Midden-Amerikaanse migranten geen groot issue. Toch gloort er misschien een sprankje hoop. De winnaar van de verkiezingen, de linkse populist Andrés Manuel López Obrador die in december tot president beëdigd zal worden, heeft aangekondigd priester Alejandro Solalinde te zullen benoemen tot nationale ombudsman. Solalinde toonde zich de afgelopen jaren een groot voorvechter van de rechten van migranten, en de verwachting is dat hij het probleem serieus gaat nemen.
Tegen het einde van de ochtend, als iedereen heeft gegeten, gedoucht en gebeld heeft, maakt de groep zich klaar voor vertrek. De eerste stop wordt de volgende hulppost, zestig kilometer verderop. Gerardo Velásquez pakt uit een van de kluisjes een rugzakje dat hij onderweg kreeg van een Mexicaanse familie. ‘Ik wil proberen een trein te vinden, maar de kans is klein dat het gaat lukken’, zegt hij. ‘Dus het zal wel te voet worden.’ Een uur later vertrekt de groep, lopend in de brandende zon, langs het spoor, naar het noorden.