Dhaka – Het huis waarin Zayeem Islam Tulee (19) opgroeide, in de centrale volkswijk Shahinbag van de Bengaalse hoofdstad Dhaka, biedt makkelijk ruimte aan de hele familie. In de drie verdiepingen tellende flat wonen meerdere generaties bij elkaar. Ze delen de badkamer, een halfopen bijkeuken loopt de tuin in waar ook een kleine stal staat voor kippen en een kalf. Zayeem ontvangt in de werkkamer op de begane grond. Zijn favoriete deel is helemaal boven, waar een smalle trap naar een plat terras leidt. ‘Vanaf het dak organiseerde mijn oom ieder jaar een vliegerwedstrijd voor de hele buurt.’ Hij zucht. ‘Ik heb dat helaas niet meegemaakt, ik was te jong. Het vliegerverhaal is een mooie herinnering aan mijn oom die we levend proberen te houden.’
In de afgelopen tien jaar vond er geen feest plaats op het dakterras in Shahinbag. In plaats daarvan gebruikte Sanjida Islam Tulee, Zayeems tante, het dak voor persconferenties. ‘Tenminste, als het lukte om mensen naar het huis te krijgen, zonder gedoe van de autoriteiten.’
Zayeem en Sanjida zijn familie van Sajedul Islam Sumon, een bekende politicus van de Bengaalse partij BNP. Hij wordt sinds eind 2013 vermist, volgens de familie na een nachtelijke actie van de geheime politie tijdens een avondje met vrienden. Al ruim een decennium ontbreekt ieder spoor van hem, net als meer dan honderd anderen. Zij werden het slachtoffer van gedwongen verdwijningen die plaatsvonden in Bangladesh tijdens het bewind van de onlangs weggestuurde autocratische premier Sheikh Hasina Wajed.
Verdwenen en weer opgedoken
Sinds Sheikh Hasina in 2009 met haar partij Awami League aan de macht kwam, ging het met de mensenrechten in Bangladesh steeds slechter. Hasina werd in januari vorig jaar herkozen voor wat haar vijfde termijn zou moeten zijn, maar die verkiezingen waren volgens internationale waarnemers niet ‘vrij’ te noemen.
De premier stond vrijwel geen kritiek toe en richtte een keihard staatsapparaat in, dat van gedwongen verdwijningen een effectief wapen van repressie maakte. De geheime dienst en militaire eenheden werden ingezet om terreurverdachten en vermeende criminelen op te pakken, maar ook om activisten, leden van de oppositiepartijen en journalisten te kidnappen. Sajedul Islam was een lokale leider in de oppositiepartij BNP, al sinds de onafhankelijkheid van het land een bittere politieke tegenstander van de Awami League.
De lokale mensenrechtenorganisatie Odhikar schat dat tussen 2009 en begin 2024 ruim zevenhonderd gedwongen verdwijningen plaatsvonden. Zo’n 450 ‘verdwenenen’ doken na enkele maanden detentie weer op, maar durfden daarna nooit publiekelijk erover te spreken. Tientallen anderen werden tijdens hun opsluiting vermoord – hun lichamen werden gedumpt, of de veiligheidstroepen zetten een executie in scène. En dan de groep mensen van wie nooit iets werd vernomen. Begin 2024 zouden er nog zo’n 150 vermisten zijn, volgens de mensenrechtenorganisatie. Een speciale commissie, die na de politieke verschuivingen in het land toegang kreeg tot Hasina’s administratie, publiceerde in december 2024 nog hogere cijfers: in de jaren dat zij aan de macht was, zijn zeker 3.500 mensen gekidnapt.
Levensgrote portretfoto’s
Om duidelijkheid te krijgen over haar broer en de rest, organiseert Sanjida Islam Tulee het platform Mayer Dak – vergelijkbaar met de Argentijnse Dwaze Moeders. De leden houden openbare protesten, torsen levensgrote portretten van verdwenen familieleden mee naar straatblokkades tijdens werkbezoeken van Hasina, en zoeken steun van de internationale gemeenschap. Ze kloppen aan bij lokale autoriteiten met vragen over hun geliefden. Steevast volgt ontkenning: er worden geen tegenstanders van het regime ontvoerd. Ministers schamperen over mannen die ervandoor zijn met een minnares of zakenmensen die van de radar verdwijnen om schulden te ontwijken.
‘Wat moet ik doen om mijn zoon terug te krijgen?’ Het stellen van deze vraag is haar enige houvast
De aanhoudende acties van Mayer Dak maakten Tulee niet populair bij Sheikh Hasina. Persconferenties van de organisatie werden vaak opgebroken door de politie – dan stormden agenten de familiewoning binnen. Het huis werd het hoofdkwartier van Mayer Dak, en een steunpunt voor lotgenoten. Zayeem zag in zijn jeugd ontredderde kinderen en alleenstaande moeders over de vloer komen. ‘Als de man des huizes weg is, heeft dat enorme impact op families. Hier in Bangladesh is de sociale norm erg traditioneel – vrouwen wier echtgenoot is verdwenen, zijn als weduwen. Maar omdat hun verlies eigenlijk komt doordat het regime hun echtgenoot afstrafte, mijdt hun omgeving de vrouwen liever.’
Terwijl Zayeem mangosap serveert, schuifelt een oude vrouw het vertrek binnen. Zayeems oma, de moeder van de verdwenen politicus Sumon, is inmiddels dik in de 80. Of de gasten ook thee willen, vertaalt de jongeman. Hij weet dat zijn grootmoeder, die inmiddels met een punt van haar shawl haar ooghoeken dept, een belangrijkere vraag heeft voor het bezoek: ‘Mijn oma wil van iedereen die hier langskomt, hetzelfde weten: wat moet ik doen om mijn zoon terug te krijgen?’ Zayeem vult de daaropvolgende stilte zelf op: ‘Niemand heeft ooit echt een oplossing geboden. Ik denk dat de vraag überhaupt stellen, het enige houvast is dat mijn grootmoeder nog heeft.’
Eis: vertrek van de premier
Afgelopen zomer kwam Bangladesh in een politieke stroomversnelling terecht, die de achtergebleven familieleden hoop biedt op antwoorden, of misschien zelfs een weerzien: het regime van Sheikh Hasina viel op 5 augustus uiteen. De revolutie begon klein, toen studenten van de Dhaka University demonstreerden voor een eerlijkere verdeling van overheidsbanen. In de slechte economie van het land geldt een ambtenaarsbaan als het meest stabiele toekomstperspectief; studenten ageerden tegen een systeem van ‘reserveringen’ waardoor, volgens hen, Hasina’s politieke medestanders voorrang kregen op de beperkte werkplekken.
Maar zelfs kritiek op zo’n ‘beperkt’ onderwerp waarover de demonstranten ook wel wilden onderhandelen met de regering, duldde Hasina niet. In vileine toespraken zette zij de studenten weg als landverraders en nietsnutten. Ze gaf opdracht tot politiegeweld om de protesten neer te slaan. Het steeds zwaardere geweld tegen de studenten – in enkele dagen tijd kwamen honderden demonstranten om – ontketende de woede van hun docenten, ouders en anderen in de hoofdstad.
Zij voegden zich bij de studentenprotesten, die toen een veel politieker doel kregen: het vertrek van de premier. Hasina bleek uiteindelijk niet bestand tegen de massale volksbeweging. Ze vertrok uit Dhaka, per militaire helikopter naar India, en liet Bangladesh in een revolutionair machtsvacuüm achter.
Hoe weet de nieuwe commissie of het alle informatie boven tafel heeft gekregen?
In Shahinbag loopt Sanjida Islam Tulee enigszins verlaat de werkkamer binnen. ‘Ik was bij een herdenkingsdienst met ouders van studenten’, zegt ze. ‘De familieleden van Mayer Dak staan achter de studentenprotesten en we zijn heel blij met de uitkomst van deze revolutie. Het is ontzettend triest dat Bengaalse jongeren het ultieme offer moesten leveren tegen het regime. Wij delen dat persoonlijke leed.’
Lees ook:
Strandpret, zelfs in een land geteisterd door overstromingen
Na Hasina’s vertrek werd een interim-regering aangesteld die de Bengaalse politiek op orde moet krijgen. In het oude regime zat de corruptie diep, concludeerde de tijdelijke voorzitter van die regering, econoom en Nobelprijswinnaar Muhammad Yunus, al snel. Tot Tulees tevredenheid is het ontmantelen van de geheime instanties, die verantwoordelijk worden gehouden voor de buitengerechtelijke acties tegen burgers, een prioriteit van de nieuwe machthebbers. Zo is er nu een speciale commissie om verdwijningsgevallen te onderzoeken, en boven water te krijgen welke instanties betrokken waren. Het allerbelangrijkste, stelde Yunus, is om de families duidelijkheid te verschaffen.Mayer Dak wil ‘alles onder ogen krijgen’, vertelt Tulee. ‘Het hele administratieve systeem. Welke afdelingen werden ingezet om honderden mensen als mijn broer te kidnappen? Hoe werden de slachtoffers geïdentificeerd? Waar werden ze gevangengehouden?’ Met elke vraag spreekt ze iets luider, totdat ze de slagzin van haar moeder herhaalt: ‘Waar is mijn broer?’
Anoniem flatgebouw
Maanden na Hasina’s val, is alleen bekend waar Sajedul Islam níét is: in het ‘spiegelhuis’ Aynaghar, de beruchte geheime gevangenis die door de Bengaalse militaire inlichtingendienst DFGI werd gebruikt. In een volstrekt anoniem flatgebouw in een hoofdstedelijk kantonnement ten noorden, werden 22 cellen aangetroffen door ambtenaren die namens de nieuwe overheid begonnen zijn aan een doorlichting van het staatsapparaat. Zij wisten waar ze naar moesten zoeken, dankzij de onthullingen van Bengaalse journalisten. Het in Zweden opererende platform Netra News publiceerde in 2022 al over getuigenissen van oud-gevangenen. De slachtoffers zaten tijden achtereen in het donker, alleen, omgeven door muren waarop gevangenen die hen waren voorgegaan boodschappen hadden gekalkt en gekerfd: ‘De DFGI heeft mij hierheen gebracht’, ‘laat mijn familie hun zoektocht naar mij nooit staken’. Alleen aan het gedempte geschreeuw, door de muren heen, wist hij dat hij niet de enige was, vertelde een man die enkele maanden in Aynaghar doorbracht. In het nieuwe Bangladesh durven ook lokale media hierover te berichten. En mensen die eerder vrijkwamen, doen onthullingen over hun tijd in de cel en de gruwelijke martelingen die ze overleefden.
De door de ambtenaren aangetroffen vertrekken waren duidelijk bedoeld voor eenzame opsluiting. Toen het detentiecentrum in september werd ontsloten, was het leeg. De laatsten die schijnbaar levend uit het spiegelhuis werden gelaten, waren drie gevangenen die daags na Hasina’s val vrijkwamen.
‘Die mannen te zien lopen, te horen spreken, dat hun familieleden hen konden vastpakken: dat symboliseerde de hoop die al onze families koesteren’, zegt Mayer Dak-organisator Tulee. De Aynaghar is gesloten, ‘zodat nooit meer een regering in dit land het in het hoofd haalt zulke operaties op te zetten’. Dat is volgens haar de grote kans die de machtswisseling in Bangladesh biedt.
Maar de vraag is of het afstraffingssysteem wel officieel is vastgelegd door de betrokken geheime diensten. Tussen-leider Yunus wil beginnen met de algehele hervorming van het Bengaalse politieke en staatsapparaat – een enorme klus. Voor Tulee, haar moeder en medestanders is er haast gemoeid met de totstandkoming van het ‘nieuwe’ Bangladesh. Want wat als er elders in het land nog verborgen detentiecentra zijn? Hoe weet de commissie of het alle informatie boven tafel heeft gekregen?
Voor Zayeem tikt de tijd in ieder geval sneller. ‘Alles voelt nu anders – maar ik weet niet of dat hoop is.’ In welke vorm de antwoorden ook komen, Sanjida Islam Tulee wil Yunus aan zijn woord houden. De nieuwe politici moeten de druk voelen: ‘Wij blijven wachten.’
