Als persvoorlichter van Amnesty stuur ik dagelijks persberichten over marteling, autoritaire leiders en wankelende rechtsstaten de wereld in. Eind oktober werd de rechts-populist Jair Messias Bolsonaro verkozen tot president van Brazilië. Feestende Brazilianen onthaalden hun kersverse president als een ware messias. Dit keer raakte het nieuws mij persoonlijk. Terwijl ik vlak na Bolsonaro’s verkiezingszege in een Amnesty-persbericht typ: ‘De giftige woorden van Bolsonaro mogen geen beleid worden’, voel ik niet alleen het verdriet en de angst van vele Brazilianen, maar vooral die van mijn vader en zusje die daar wonen.
Urenlange wandelingen
Mijn vader vluchtte ruim 45 jaar geleden uit Brazilië, omdat hij streed tegen de toenmalige militaire dictatuur (1964-1985). Hij begon zijn verzetsstrijd als docent filosofie in zijn woonplaats in Zuid-Brazilië, en vervolgde die ondergronds in Rio de Janeiro. Onderdeel van het verzetsleven waren urenlange wandelingen met andere strijdmakkers door de straten van Rio. Door ’s ochtends het huis te verlaten en na ‘werktijd’ terug te komen, probeerden ze niet op te vallen. Een van zijn wandelmaatjes was Dilma Rousseff, die tientallen jaren later president van Brazilië werd.
Mijn vader was bereid zijn leven op te geven voor de democratie. Als verwende kinderen lijken Brazilianen die nu weg te gooien
Nadat zijn verzetsgroep was verraden, vluchtte hij naar Chili, dat onder president Allende nog een vrijhaven was voor linkse Zuid-Amerikaanse dissidenten. De coup van Augusto Pinochet in 1973 maakte daar bruut een einde aan. Net als talloze dissidenten werd ook mijn vader vastgezet. Chileense en Braziliaanse veiligheidsagenten martelden hem. Gelukkig kon hij met hulp van de Nederlandse ambassade en het Rode Kruis naar Nederland vluchten. Daar ontmoette hij mijn moeder.
De wind mee
Eind jaren negentig keerde mijn vader terug naar Brazilië, waar de dictatuur was beëindigd. Er heerste een nieuw links politiek elan. Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva, van de Partido dos Trabalhadores (PT) werd een paar jaar later verkozen tot president. Veel oud-verzetsstrijders kregen belangrijke functies binnen de partij. Zo ook mijn vader, die als PT-wethouder in zijn voormalige woonplaats zijn oude strijd voor een eerlijker, gelijker en democratischer Brazilië kon voortzetten. Lange tijd had de partij de wind mee, het ging economisch goed, en ze wisten de extreme armoede uit te bannen.
Mijn zusje vertelde hoezeer de spanning voelbaar was op straat. ‘Het is alsof de Brazilianen hun hersenen zijn verloren!’
Waar Lula successen boekte, was zijn opvolger Dilma Rousseff aanzienlijk minder populair. Zij moest in 2016 aftreden na beschuldigingen van manipulatie van de overheidsbegroting. Het tij keerde voor de PT: in plaats van brengers van geluk en gelijkheid, werden ze symbolen van de corruptie in Brazilië.
Het onbehagen onder de Brazilianen over decennia corruptie, criminaliteit en geweld zwelde aan. De excentrieke oud-militair en parlementariër Jair Bolsonaro voelde dit haarfijn aan. Zijn verkiezingsretoriek van kwetsen en opruien sloeg aan bij de kiezer. De aanslag op hem begin september waarbij hij zwaargewond raakte, stuwde zijn populariteit naar enorme hoogtes.
Homofobe uitspraken
Op verkiezingsavond belde ik mijn zusje. We verbaasden ons over de onvermijdelijke overwinning van Bolsonaro: ‘Het is alsof de Brazilianen hun hersenen zijn verloren!’ Ze vertelde hoezeer de spanning voelbaar was op straat: ‘De Bolsonaro-aanhangers hebben zoveel haat, je weet gewoon niet wat ze gaan doen.’ Ze is in de leeftijd waarop ze de liefde ontdekt – en dat ze mogelijk op hetzelfde geslacht valt. Bolsonaro heeft daar duidelijke ideeën over. ‘Ik heb liever een dode zoon dan een zoon die homo is’, is een van zijn talrijke homofobe uitspraken. Inmiddels circuleren er via Facebook oproepen van Bolsonaro-aanhangers homoseksuelen aan te dragen om ‘op te ruimen’. Over haar zoektocht zal mijn zusje nu zwijgen, of alleen praten als ze iemand echt vertrouwt.
Op Facebook circuleren oproepen van Bolsonaro-aanhangers homoseksuelen aan te dragen om ‘op te ruimen’
Ik kon mijn vader die avond niet spreken omdat hij hielp bij de stembureaus. Mijn zusje vertelde dat hij expres geen kleren met rood of andere PT-uitingen had aangetrokken: dat zou gevaarlijk zijn. Zijn vrees was niet uit de lucht gegrepen: na de eerste verkiezingsronde stak een Bolsonaro-aanhanger de capoeirameester Moa de Katende neer omdat hij de PT verdedigde. Sindsdien duiken vaker berichten op over Bolsonaro-fans die mensen aanvallen omdat ze anders zijn of denken, onder wie journalisten en transgenders.
Verwend kind
De politieke polarisatie gaat zo diep dat het families en vriendschappen ontwricht. Vlak na de verkiezingen vertelde mijn vader dat hij niet meer met zijn broers en zussen praat omdat zij op Bolsonaro stemden. ‘Ik kan het gewoon niet’, verzuchtte hij. Het is voor hem uiterst pijnlijk en onvergeeflijk dat ze stemden op een man die trots roept dat ‘de enige fout’ van de militairen tijdens de dictatuur was te martelen en niet te doden. Ik stel me voor hoe gefrustreerd hij moet zijn, hij was bereid zijn leven op te geven voor de democratie. En hoewel die kwam, lijken de Brazilianen die als een verwend kind weer weg te gooien.
Bolsonaro won door alles wat mooi en kwetsbaar is te beledigen en te bedreigen, van de Amazone tot aan mijn eigen vader en zusje. Ik zoek naar lichtpuntjes, maar dat gaat me niet goed af. Hoe machteloos moeten al die Brazilianen die niet op hem stemden zich nu voelen? Op mijn werk kan ik tenminste nog namens Amnesty een persbericht schrijven of een tweet versturen.
