De autocraat heeft zijn aantrekkingskracht nog niet verloren

Het verleden leert ons iets over de toekomst, zo wil de gemeenplaats. Het is net iets meer dan dat: het verleden baart heden en toekomst, zou je kunnen zeggen. Maar de obsessie met het verleden kan ook tot blindheid leiden. 

Wie naar de vorige eeuw kijkt en altijd en overal de jaren dertig ziet, is door het verleden vermoedelijk verblind. Je kunt ook naar de vorige eeuw kijken en concluderen dat het vergeleken met toen allemaal wel meevalt. Ook een vorm van blindheid. Poetin is niet Hitler en Trump is niet Hitler. Saddam was ook niet Hitler. 

Met die constatering zijn gevaren niet afgewend. 

Wanneer ik dit schrijf is het resultaat van de Amerikaanse presidentsverkiezingen nog niet bekend. Maar de erosie van die democratie is ongeacht het resultaat een feit. 

Als Amerika wegzinkt in een autocratisch moeras heeft dat gevolgen voor Europa, waar de autocraten staan te trappelen 

Of we Trump nu een fascist noemen of niet, zeker is dat we te maken hebben met een politicus die openlijk verklaart bereid te zijn geweld in te zetten als politiek middel tegen binnenlandse tegenstanders. Die politicus is geen marginaal figuur maar heeft ongeveer de helft van het Amerikaanse electoraat achter zich. 

Een kwart eeuw geleden, toen George W. Bush het opnam tegen Al Gore en de stembiljetten in Florida herteld moesten worden, stond er veel op het spel. Niet de Amerikaanse democratie. 

De afgrond

Of de rechterlijke macht in staat is de tirannieke reflexen van een president in te dammen is zeer de vraag. Zeker nu het Hooggerechtshof heeft besloten dat presidentiële bevoegdheid en immuniteit voor vervolging in Amerika ver reikt. Ik ben niet bereid het hele systeem van checks and balances weg te wuiven, maar al te groot vertrouwen in dat systeem in 2024, na de erosie, lijkt me kortzichtig. En als Amerika wegzinkt in een autocratisch moeras zal dat voor Europa, waar de autocraten staan te trappelen, eveneens gevolgen hebben. 

Het is 35 jaar geleden dat de Berlijnse muur viel en een siddering van hoop door de wereld, in elk geval door het Westen trok. In de voormalige DDR is 35 jaar later een partij aan een opmars bezig die de spoken van de twintigste eeuw nieuw leven probeert in te blazen. Nee, vernietigingskampen staan niet op het programma, maar de ontmanteling van de naoorlogse orde, de vernietiging van de open liberale samenleving staan hoog in het vaandel van die partij, en soortgelijke partijen elders in Europa. 

Velen hebben geprobeerd de aantrekkingskracht van de autocratie te verklaren. Sommigen zijn ver gekomen met hun verklaringen, Hannah Arendt bijvoorbeeld, maar daarmee heeft de autocraat zijn aantrekkingskracht nog niet verloren. Het is niet uitsluitend economie, niet alleen nostalgie, niet alleen identiteit en de vrees identiteitsloos te zullen worden, het is een combinatie van deze factoren. En verveling en balorigheid spelen volgens mij in het stemhokje eveneens een rol. 

De afgrond voelt nog zo ver weg dat de flirt met een sprong in het diepe geen doodsdrift lijkt, maar vitalisme.