Denkend aan klimaatverandering in Nederland, zie je waarschijnlijk opgehoogde dijken. Dunne rivierstroompjes die traag door verdroogd laagland gaan. Maar verwoestende orkanen en erosie van koraal treffen óók Nederlands grondgebied, namelijk het Caribisch deel van het Nederlands Koninkrijk: de landen Aruba, Curaçao en Sint Maarten en de bijzondere gemeenten Bonaire, Sint Eustatius en Saba. En daarbij komen mensenrechten in het geding, zoals het recht op gezondheid en het recht op een veilige en schone leefomgeving.
Hoe kunnen de zes eilanden zich aanpassen aan klimaatverandering? Daphina Misiedjan (33) onderzoekt het de komende vijf jaar met een internationaal team van wetenschappers en maatschappelijke organisaties. Het is één van de twee projecten die de komende jaren lopen over dit onderwerp, waar de Nederlandse overheid in totaal 7 miljoen euro voor uittrok. Misiedjan gaat zich richten op beleid en recht op de eilanden. Een kolfje naar haar hand: ze is universitair docent mensenrechten en milieu aan het International Institute of Social Studies van de Erasmus Universiteit Rotterdam.
De invloed van het recht op ons dagelijks leven boeit Misiedjan al sinds de middelbare school. Op haar 21ste ging ze naar Suriname om inheemse jongeren te trainen over landrechten. Daar zag ze dat toegang tot schoon water ook een groot probleem was; later zou ze promoveren op onderzoek naar het recht op water in Suriname. Wat ze steeds weer tegenkwam: ecologische problemen die leiden tot economische problemen en sociale ongelijkheid. In Suriname heeft bijvoorbeeld meer dan een kwart van de inwoners geen toegang tot veilig drinkwater en is aangewezen op regenwater of rivierwater, dat vaak vervuild is.
In je nieuwe onderzoek richt je je op de Caribische eilanden. Welke milieu- en klimaatproblemen hangen de eilanders boven het hoofd?
‘‘Het verstevigen van de kusten is een grote uitdaging voor de eilanden – vooral voor Bonaire, maar in mindere mate ook voor Sint Eustatius en Saba. Bij 1,5 graad opwarming zullen delen van de eilanden vaker overstromen, en soms zelfs onder water verdwijnen. Het risico is dus dat deze gebieden onbewoonbaar worden. Daarnaast kan toenemende droogte de voedselzekerheid op de eilanden bedreigen. Wat je nu al ziet, is dat er op Saba en Sint Eustatius onvoldoende toegang is tot water. Veel van de eilanden zijn afhankelijk van zeewater om er drinkwater van te maken; een prijzige methode die niet iedereen kan betalen. En dan heb je nog orkanen zoals Irma, die Sint Maarten in 2017 hard trof, en koraalriffen die worden aangetast.’
Voor oplossingen willen jullie ook kijken naar traditionele kennis. Waar moet je dan aan denken?
‘Bijvoorbeeld hoe mensen vroeger huizen bouwden. Ze zijn nu vaak van beton, omdat dat een voorwaarde is van verzekeraars om het huis te verzekeren. Het idee is dat een betonnen huis het langst blijft staan, terwijl we in het verleden hebben gezien dat sommige andere bouwmaterialen veel bestendiger zijn tegen orkanen.’
‘Het zijn Nederlandse technici die zeggen dat toegang tot het drinkwaternetwerk moeilijk is, terwijl het lokale technici op Saba wel gelukt is’
Ook de manier waarop vroeger hulp na storm werd georganiseerd is een voorbeeld voor deze tijd, vindt Misiedjan. ‘Vroeger was er veel uitwisseling tussen de eilanden, niet alleen de Nederlandse maar alle eilanden in de buurt. Eerste hulp na een storm kwam echt uit de directe omgeving: mensen die precies wisten wat ze moesten doen. Nu is dat veel moeilijker, door landgrenzen, de douane en beleid. Als er bijvoorbeeld op Sint Eustatius problemen zijn met toegang tot voldoende schoon water, zoals de afgelopen maanden, dan is het beleid om niet de naburige eilanden maar Nederland om hulp te vragen. Nederland moet dan dus in geval van uiterste nood schepen met flessen water sturen (in 2017 bijvoorbeeld kwamen er schepen en vliegtuigen met waterflessen van Nederland naar de Bovenwindse eilanden, red.).
Ook een voorbeeld dat ervoor pleit om meer te kijken naar traditionele kennis: Nederlandse technici zeggen dat het heel lastig is om op Sint Eustatius waterleidingen aan te leggen – niet eens de helft van de bewoners is aangesloten op het drinkwaternet. Maar op Saba is het lokale technici wel gelukt. Hoe kan dat dan?’
Wat is jouw rol daarbij?
‘Waar ik naar ga kijken, is de juridische achtergrond van dit soort beslissingen. Hoe zijn bijvoorbeeld de landsgrenzen ontstaan, wiens belangen zijn daarbij afgewogen, hoe is beleid rondom verzekeringen opgezet? En heeft iedereen kunnen bijdragen aan het beslisproces of is er sprake van ongelijke invloed? Als je daarachter komt, kun je het aankaarten en bijvoorbeeld kijken of er mogelijkheden zijn om uitwisseling tussen de eilanden makkelijker toe te laten.
Verder let ik op klimaatrechtvaardigheid: wat voor subsidies zijn er bijvoorbeeld voor duurzame energie of om een waterstructuur aan te leggen; hebben kwetsbare groepen daar ook toegang toe? En hebben mensen op de eilanden invloed op klimaatverdragen? Zo geldt het Klimaatakkoord van Parijs alleen voor Europees Nederland. Ook Frankrijk en Engeland hebben hun overzeese gebieden uitgesloten.’
‘Ik denk dat een rechtszaak een goede manier is om verantwoordelijkheid af te dwingen bij bedrijven’
In de zaak die Urgenda aanspande tegen de Nederlandse staat oordeelde de rechter dat de Nederlandse overheid het aan burgers verplicht is om klimaatverandering aan te pakken. Geldt dat dan niet automatisch ook voor de burgers van de eilanden?
‘Dat heeft de rechter niet expliciet gezegd. Er is niet nagedacht over welke verhoudingen de Urgenda-zaak brengt binnen het koninkrijk. De structuur van het rijk is heel verwarrend en complex, maar het lijkt er in ieder geval op dat de politieke structuur zo is ingericht dat eilandbewoners geen toegang hebben tot milieurechtvaardigheid. Hier is echt nog heel weinig onderzoek naar gedaan. Het is mijn missie om de komende vijf jaar die kluwen te ontwarren. Ik wil handen en voeten geven aan het idee van milieurechtvaardigheid binnen het koninkrijk. Wat zijn, als je het recht interpreteert, nou precies de verantwoordelijkheden van de staten en de rechten van de eilanders?’
Het internationaal recht ziet het koninkrijk als één geheel, legt Misiedjan uit, ‘maar binnen Nederland heb je vier landen, waarvan er één historisch gezien veel heeft bijgedragen aan klimaatverandering, maar de andere drie een stuk minder. Het Caribische deel van het koninkrijk zit bovendien in de frontlinie en zal eerder desastreuze gevolgen ervaren. Dus hoe verdeel je dan op een eerlijke manier de lasten en baten van klimaatingrepen? De eilanden moeten zich goed kunnen voorbereiden op klimaatverandering en hebben daarbij misschien ook andere behoeftes dan Europees Nederland. Maar als je bijvoorbeeld kijkt naar onze klimaatplannen tot aan 2030, dan wordt er nagedacht over Europees Nederland. Er is geen dialoog over hoe we dit samen gaan doen.’
Naast de Urgenda-zaak tegen de overheid zijn er ook recente successen van rechtszaken tegen bedrijven, zoals de zaak van Nigeriaanse boeren tegen Shell. Zie je dit ook op de eilanden?
‘Op Curaçao heeft de bevolking via de rechter de ISLA-olieraffinaderij op de vingers getikt, vanwege luchtvervuiling (bewoners zijn jarenlang blootgesteld aan uitzonderlijk hoge concentraties zwaveldioxide en fijnstof, red.). De rechter oordeelde dat ISLA zich aan veel strengere milieunormen moet houden.
Ik denk dat een rechtszaak een goede manier is om verantwoordelijkheid af te dwingen bij bedrijven, maar ik maak me wel zorgen over de beperkte oplossingen die het recht kan bieden. Vaak gaat het om een schadevergoeding, maar veel gebieden zijn zodanig beschadigd dat je je afvraagt of dat nog te herstellen is. Wat ik wel zie is dat door het voeren van dit soort zaken de problemen steeds meer aandacht krijgen. En er is steeds meer internationale samenwerking tussen advocaten. Er worden fondsen opgericht om zaken te voeren en ze steunen elkaar inhoudelijk.’
Over internationale samenwerking gesproken: juristen wereldwijd proberen ecocide – het schaden of vernietigen van ecosystemen – als misdaad erkend te krijgen bij het Internationaal Strafhof in Den Haag. Een goede ontwikkeling?
‘Heel interessant is dat bijvoorbeeld staatshoofden, ministers of CEO’s hiermee op individuele titel kunnen worden aangesproken. Je ziet dat er meerdere ontwikkelingen naast elkaar lopen, die mens en natuur vanuit verschillende hoeken proberen te beschermen. Ecocide, dat naar het strafrecht kijkt. Klimaatrechtszaken, die zich bijvoorbeeld beroepen op het mensenrecht op een veilige en schone leefomgeving. Maar ook de focus op rechten van de natuur zelf, en op “earth trusteeship”, dat uitgaat van een gedeelde verantwoordelijkheid voor de aarde. Die laatste twee zijn geïnspireerd door traditionele kennis: het idee dat elementen in de natuur een eigen persoonlijkheid hebben, of dat een rivier een voorouder is, zoals bij de Maori in Nieuw-Zeeland. In verschillende landen in Zuid-Amerika proberen ze een verantwoordelijkheid tegenover de natuur in wet- en regelgeving vast te leggen. Dan laat je dus het idee los dat de staat eigenaar is van de natuur en er zomaar alles mee mag doen.’
Is dit, alles bij elkaar, genoeg?
‘Wat ik in ieder geval positief vind, is dat mensen worden uitgedaagd om op een nieuwe manier na te denken over hoe we omgaan met natuur. Dat laat ons hopelijk ook anders handelen.’
Correctie (15 april 2021): In een eerdere versie van dit artikel stond dat Saba en Sint Eustatius bij 1,5 graad opwarming in zee zullen verdwijnen, aan het einde van deze eeuw. Dit klopt niet. Delen van met name Bonaire en in mindere mate ook Saba en Sint Eustatius zullen in zee verdwijnen, niet Saba en Sint Eustatius in hun geheel. Hierboven is dit aangepast.
