Opnieuw relevant (18 november 2020): Samen met Pieter Omtzigt (CDA) ontving Sjoerd Sjoerdsma op maandag 16 november de Magnitsky Award, een prijs voor journalisten, politici en activisten die zich inzetten tegen mensenrechtenschendingen.
Eigenlijk zou Sjoerd Sjoerdsma (1981) een week na dit interview met een Kamerdelegatie naar Moskou vliegen. Hij verheugde zich op die reis eind februari. Al jaren is de D66-buitenlandwoordvoerder in de Tweede Kamer uitgesproken kritisch over het Kremlin. De antihomowetgeving, de bombardementen op Syrië, de rookgordijnen die de Russen optrekken rondom de MH17-ramp. In Moskou had Sjoerdsma genoeg te bespreken.
Maar hij bleek niet welkom. Buitenlandminister Stef Blok (VVD) liet hem eind januari weten dat het Kremlin Sjoerdsma op een zwarte lijst had gezet.
‘Ik zat hier achter mijn bureau toen Blok me belde’, zegt Sjoerdsma op zijn werkkamer. ‘Nee, ik had het niet zien aankomen. De Russen wisten al maanden dat ik mee zou gaan. Ze hebben de boel laten escaleren.’ Blok riep de Russische ambassadeur nog op het matje, maar Moskou bleek onvermurwbaar. ‘Bizar. Alsof ze zich in het Kremlin druk maken over ene Sjoerdsma uit Nederland.’
Uw mening wordt kennelijk gehoord.
‘Laat duidelijk zijn: ik was liever meegegaan. De dialoog met Rusland is van groot belang. Het gesprek moet niet over mij gaan, maar over de demonstraties die door de Russische oproerpolitie worden neergeslagen. Ik had in Moskou graag de stem van de MH17-nabestaanden willen laten klinken.’
Als de dialoog zo belangrijk is, had de Kamerdelegatie dan niet zonder u kunnen gaan?
‘Het Kremlin gaat niet over wie er in onze Kamerdelegatie zit. Dat zou een verkeerd signaal zijn.’
Ronald Keller, de Nederlandse oud-ambassadeur in Moskou, zei onlangs in Trouw dat Nederland Moskou te vriend moet houden en niet voortdurend moet bekritiseren.
‘Het lijkt wel alsof Keller niet heeft meegekregen wat er de laatste jaren is gebeurd. De Russische mensenrechtensituatie gaat hollend achteruit. Natuurlijk reageren we daarop. Keller redeneert zoals de VVD in 2015 zei dictators te koesteren die het Midden-Oosten stabiel houden. Maar dat is schijnstabiliteit. Dat barst een keer uit elkaar. We kunnen die landen beter nu al stimuleren om de lange weg naar vrijheid en democratie in te slaan. Ik geef toe dat dat een principiëlere benadering is van het buitenlandbeleid dan die van Keller of de VVD. Maar ik ben er heilig van overtuigd dat die wel een stuk realistischer is.’
Binnen diezelfde benadering heeft Sjoerdsma zich lang ingezet voor de komst van een Europese sanctiewet voor mensenrechtenschenders. De VS en Canada hebben al langer zo’n zogenaamde Magnitsky-wet, vernoemd naar de in 2009 vermoorde Russische advocaat Sergej Magnitsky. De betrokkenen bij die moord kregen dankzij die wetten inreisverboden en hun bankrekeningen werden bevroren. Later kregen ook andere mensenrechtenschenders sancties.
‘Mensenrechtenschenders leiden vaak een luxeleventje dat hun veel waard is’
Na een motie die Sjoerdsma vorig jaar met het CDA indiende, deed Stef Blok (aanvankelijk geen voorstander) zijn best om de andere Europese buitenlandministers te overtuigen. Met succes. Begin december werd besloten dat de Magnitsky-wet er zou komen.
‘Ik heb goede hoop dat als dit interview is gepubliceerd de wet van kracht is’, zegt Sjoerdsma optimistisch. ‘En laat het dan vooral een wet met tanden zijn. Zo snel mogelijk moeten er scherpe sancties komen voor mensenrechtenschenders. Alleen zo kan de wet afschrikwekkend zijn.’
Schenders schrikken van sancties?
‘Jazeker. Of het nou de Myanmarese generaals zijn die op de Rohingya jagen, of wapenhandelaars in Zuid-Sudan – mensenrechtenschenders leiden vaak een luxeleventje dat hun veel waard is. Deze wet kan ervoor zorgen dat ze niet langer in Europa kunnen shoppen en dat hun geld niet meer veilig op onze banken kan staan. Natuurlijk is dat geen vervanging voor de celstraffen die ze eigenlijk verdienen, maar wandaden kun je niet langer plegen zonder consequenties.’
Na even nadenken: ‘Tot 2012 was ik diplomaat in de Palestijnse gebieden, en eerder in Afghanistan en Sudan. Ik sprak vaak met mensen wier dorp was platgebrand of van wie familieleden waren vermoord. Wat kunnen we hun bieden? Het Internationaal Strafhof kan helaas niet alle misdaden vervolgen. Daar zit een lacune. De Magnitsky-wet zou deze mensen toch iets van recht kunnen geven.’
Gelooft u dat gruwelmisdaden zo voorkomen kunnen worden?
‘Ik denk dat de wet inderdaad kan leiden tot gedragsverandering. Neem de Sudanese ex-dictator Al-Bashir. In Darfur heeft hij zoveel dorpjes platgebrand dat je de zwarte cirkels op satellietfoto’s kunt zien. Hele gemeenschappen werden uitgeroeid. Inmiddels wil Sudan hem aan het Strafhof uitleveren.’
Het Strafhof heeft Al-Bashir toch allerminst weerhouden van zijn misdaden.
‘Misschien niet direct. Toch geloof ik dat het Strafhof afschrikwekkend werkt. In Sudan bezocht ik Al-Bashir met een Nederlandse minister in zijn presidentiële paleis. ‘See you in The Hague’, zei zij bij het afscheid. Dat ging natuurlijk impliciet over het Strafhof. Dat hij nu daadwerkelijk naar Den Haag lijkt te gaan, maakt duidelijk dat als je zulke gruwelmisdaden pleegt je uiteindelijk voor de bijl gaat. Als Al-Bashir straks daadwerkelijk naar Scheveningen komt, dan zullen anderen zich achter hun oren krabben voor ze ook zulke wandaden plegen. Dat hoop ik althans.’
Er is kritiek op de Magnitsky-wet. Politici zetten verdachten, want dat zijn het nog, op een sanctielijst zonder dat er een rechter aan te pas komt.
‘Formeel is dit geen straf maar een sanctie. Bovendien kun je als je op de sanctielijst staat dit aanvechten bij de rechter. De bewijslast moet heel hoog zijn. Je krijgt niet zomaar sancties. Dat moet een gerechtelijke toets achteraf kunnen doorstaan.’
Daarmee blijft het een politiek middel. Een Sudanees of een Iraniër zal sneller sancties krijgen dan een Saudiër, vanwege handelsbelangen.
‘Op de Amerikaanse sanctielijst staat nu een Israëliër: de omstreden zakenman Dan Gertler. Wie had dat verwacht gezien de innige banden tussen beide landen? Soms is meer mogelijk dan je denkt. Maar het is inderdaad een politiek instrument. Mogelijk zullen mensen ten onrechte vrijuit gaan. Toch heb ik liever dat een paar mensenrechtenschenders aangepakt worden dan dat iedereen ermee wegkomt.’
Sjoerdsma probeert nu ook landen buiten de EU over te halen een Magnitsky-wet in te voeren. ‘Het is belangrijk dat tegenstanders de wet niet gaan afschilderen als een westers speeltje’, zegt hij. Met de Taiwanese overheid heeft hij contact. En binnenkort spreekt hij een Gambiaanse minister. ‘Er is veel bereidwilligheid. Er lijkt een sneeuwbaleffect te ontstaan. Kosovo heeft onlangs een Magnitsky-wet aangenomen. Australië is ermee bezig. En ik hoop ook op Singapore, gezien zijn financiële rol in Azië. Uiteindelijk zouden schenders nergens hun geld meer moeten kunnen stallen.’
Naast kritiek op buitenlandse regimes schrikt Sjoerdsma er niet voor terug om ook de Nederlandse coalitie de les te lezen. Najaar 2019 noemde hij VVD-minister Blok bij Buitenhof ‘apathisch’. Dat leidde tot frictie in de coalitie.
‘Toch heb ik geen spijt van die uitspraak’, zegt hij nu. ‘Dat ging over Bloks reactie op de Turkse inval in Syrië, en over zijn weigering om IS-kinderen naar Nederland te halen.’
Over datzelfde thema sneerde Sjoerdsma later openlijk naar VVD-Kamerlid Dilan Yesilgoz. Zij had verheugd gereageerd op de arrestatie van Ridouan Taghi. ‘VVD dolblij dat meervoudige moordenaar straks naar Nederland komt. Maar Nederlandse kinderen uit Syrië halen is te gevaarlijk…’, twitterde Sjoerdsma.
Hoe reageerde Yesilgoz daarop?
‘Niet. En ik vind het nog steeds onbestaanbaar dat we – terecht – wel Taghi maar geen Nederlandse IS’ers vervolgen. Zij pleegden in Syrië de gruwelijkste misdrijven. Zoals de slachtoffers van Taghi hebben ook slachtoffers van IS’ers recht op dat daders worden bestraft. Maar het kabinet leunt achterover, en daarin zijn Blok en de anderen inderdaad apathisch. Ze schermen ermee dat IS’ers in de regio berecht zullen worden, maar in werkelijkheid gebeurt er niets.
‘Het buitenlandbeleid is een stuk principiëler dan onder het vorige kabinet’
‘Net als VVD en CDA vind ook ik het niet per se fijn om deze mensen hierheen te halen. Maar het zou nog vervelender zijn als deze terroristen wegens gebrek aan bewijs vrijkomen. We moeten vertrouwen hebben in onze rechters en aanklagers. Als Nederland deze IS’ers niet kan vervolgen, welk rechtssysteem dan wel?
‘Daarnaast hebben we de plicht om hun kinderen een gewoon leven te bieden. Zij kozen niet voor IS. We kunnen hen niet straffen voor de wandaden van hun ouders. Nu zijn de meeste IS-kinderen nog niet geradicaliseerd, maar ze leven wel in een kalifaat tussen prikkeldraad. Ook daarom moeten we snel ingrijpen.’
Hoe frustrerend is het dan om deel te zijn van deze coalitie?
‘Dit is helaas breder dan de coalitie. Een stevige rechtse meerderheid in de Kamer is tegen. Als coalitielid krijgt D66 vaak haar zin. Het kabinet zet zich in voor wapenembargo’s, voor lhbti’ers en journalisten, en het mensenrechtenbudget van Buitenlandse Zaken is met 10 miljoen gestegen. Dat we niet onze zin krijgen op het punt van de IS-kinderen is frustrerend. Maar ik zal doorgaan tot D66 alsnog gelijk krijgt.’
PvdA’er Lilianne Ploumen en Bram van Ojik van GroenLinks noemen de coalitie qua buitenlandbeleid een kibbelcoalitie. En Stef Blok zou onzichtbaar zijn.
‘Ook mij valt het op dat Blok vaak pas in actie komt als de Kamer hem daartoe dwingt. Hij heeft weinig eigen initiatief. Maar een kibbelcoalitie zijn we echt niet. Er is juist veel overeenstemming. Het buitenlandbeleid is een stuk principiëler dan onder het vorige kabinet. En dat is opmerkelijk. Bert Koenders was toen buitenlandminister. Hij heeft waarschijnlijk meer met mensenrechten dan Blok. Maar als je bijvoorbeeld kijkt naar Egypte, Saudi-Arabië en de Golfstaten dan is dit kabinet een stuk kritischer dan het vorige. Uiteraard zal Ploumen dat ontkennen. Zij was destijds minister.’
Toch heeft u vaker kritiek. Over de ontmoeting tussen Máxima en Mohammad bin Salman bij de G20-top vorig jaar twitterde u: ‘Wie dit gesprek tussen koningin Máxima en de Saudische kroonprins goedkeurde, begrijpt niks van diplomatie en nog minder van beeldvorming.’ Later bleek dat er vooraf afstemming was met Buitenlandse Zaken en Algemene Zaken.
‘Ik begrijp dat het dossier vooraf niet de bureaus van Rutte en Blok heeft bereikt. Maar die ontmoeting had nooit moeten plaatsvinden. Een week eerder zei een VN-rapporteur overtuigend bewijs te hebben dat Bin Salman betrokken was bij de moord op Khashoggi. Dat Máxima op deze manier is misbruikt vind ik onbestaanbaar.’
De topambtenaren van Buitenlandse Zaken en Algemene Zaken vonden dat vooraf kennelijk niet…
‘Ik denk eerder dat ze hebben zitten slapen dan dat er een serieuze afweging is gemaakt.’
Dit najaar is er weer een G20-top. Moet Máxima daarheen?
‘Dat weet ik niet. Maar zo’n ontmoeting mag zeker niet nog eens plaatsvinden. Ik wil niet weer zo’n tweet moeten sturen. We zullen zien of Rutte en Blok van deze bittere les hebben geleerd.’
En dan moet Sjoerdsma gaan. Aan de deur staat de ambassadeur van Libië, die hij heeft uitgenodigd voor een gesprek. ‘Ik wil kijken of we de Europese reddingsmissies van bootvluchtelingen weer kunnen oppakken’, zegt hij nog. ‘Nu ook Duitsland zich daar zo nadrukkelijk achter heeft geschaard, hoop ik iets voor elkaar te kunnen boksen. Al zijn er partijen in Den Haag die daar niet op zitten te wachten.’
En die hebben waarschijnlijk een meerderheid.
‘We zullen zien.’ Glimlachend: ‘Het is niet altijd de meerderheid die zijn zin krijgt.’
