Knoeien met kinderen

Begin jaren dertig, als Toni Morrison nog een peuter is, ontmoet ze haar overgrootmoeder voor het eerst. Het bezoek, dat met hoge verwachtingen is omgeven, pakt anders uit dan gehoopt. Kort na binnenkomst priemt de overgrootmoeder met haar wandelstok in de richting van Morrison en haar zus, en zegt: ‘Er is met die kinderen geknoeid.’ Anders dan de ‘pikzwarte’ mater familias zijn zij ‘niet zuiver’.

Voor de inmiddels 87-jarige Morrison betekent de afschuw van haar overgrootmoeder een eerste kennismaking met ‘de neiging van de mens om te denken in verschillen en om iedereen die niet tot onze groep behoort te bestempelen als vijanden, als kwetsbaren en minderwaardigen’, schrijft ze in De herkomst van anderen.

Aan de hand van verschillende teksten van de afgelopen eeuwen behandelt Toni Morrison, die in 1993 de Nobelprijs voor Literatuur ontving, de slavernij, migratie en racisme. Een mooie essaybundel gebaseerd op een reeks lezingen die Morrison in 2016 gaf aan Harvard over ‘the literature of belonging’, de literatuur van het ‘erbij horen’.

Toni Morrison
De herkomst van anderen
De Bezige Bij
128 p., € 18,99

Gevangen in Noord-Korea

Noord-Koreanen die veroordeeld worden tot een verblijf in een gevangenenkamp, belanden in een hel op aarde. Ze worden mishandeld en krijgen nauwelijks te eten. ‘We waren zo hongerig dat we muizen vingen om te kunnen eten’, vertelt een voormalige gedetineerde aan de journalist Doug Bock Clark van het tijdschrift GQ.

Buitenlandse gevangenen hebben het aanmerkelijk beter. Toch liep het met de Amerikaanse gedetineerde Otto Warmbier helemaal verkeerd af. Warmbier, die begin 2016 werd gearresteerd omdat hij een propagandaposter uit zijn hotel had gestolen, raakte tijdens zijn gevangenschap in een coma en overleed enkele dagen na zijn terugkeer in de Verenigde Staten.

In een indrukwekkend artikel reconstrueert Clark hoe Amerikaanse diplomaten Warmbier vrij kregen en hoe het leven in gevangenschap eruit moet hebben gezien voor de jonge Amerikaan. Werd Warmbier fysiek mishandeld, zoals zijn ouders en Trump denken? Of is er toch iets anders voorgevallen? Een even treurig als spannend verhaal.

Doug Bock Clark
The Untold Story of Otto Warmbier, American Hostage
Lees het artikel.

Op heksenkamp

Er valt het nodige aan te merken op I am not a witch, de speelfilm over de 9-jarige Shula die in een Zambiaans dorp van hekserij wordt beschuldigd en in een heksenkamp belandt. De dialogen zijn allesbehalve indrukwekkend en het meanderende verhaal dreigt lange tijd nergens heen te gaan. Tot overmaat van ramp zijn de meeste acteurs geen professionals en dat leidt herhaaldelijk tot houterig acteerwerk.

Desondanks is het debuut van de Brits-Zambiaanse filmmaakster Rungano Nyoni de moeite waard. Nyoni, die ter voorbereiding zelf een maand in een heksenkamp in Ghana verbleef, toont hoe de vrouwen in dergelijke kampen worden uitgebuit: ze moeten aan de slag op het land en worden tentoongesteld aan toeristen. Deze gruwelijke praktijken zouden andere filmmakers vermoedelijk inspireren tot het maken van een loodzware film. Dat heeft Nyoni niet gedaan. Wie door de tekortkomingen van I am not a witch heen kijkt, houdt juist een absurdistisch en bij vlagen komisch verteld verhaal over. Bekijk trailer.

Rungano Nyoni
I am not a witch
Nu in de bioscoop

Klimaatverandering in Kenia

Thank you for the rain opent met beelden van een prachtige sterrenhemel. Geweldig, ben je geneigd te denken als argeloze kijker. Maar voor de Keniaanse boer Kisilu Musya is de heldere hemel slecht nieuws: ‘Dit betekent dat er geen regen zal vallen’, legt hij uit aan documentairemaakster Julia Dahr.

Klimaatverandering en de daarmee gepaard gaande extreme weersomstandigheden hebben ingrijpende gevolgen voor boeren als Musya, die water nodig hebben voor hun fruitbomen en cassaveplanten. Zolang Musya niet kan oogsten, heeft hij ook geen geld om het schoolgeld voor zijn kinderen te betalen. Het regenseizoen gaat herhaaldelijk voorbij zonder dat er veel valt. En als het wel regent, zijn de buien zo heftig dat het dak van de boerderij instort en het land compleet onder water komt te staan.

Gaandeweg ontpopt Musya zich tot milieuactivist die boeren in de buurt voorlicht. Het is prachtig om te zien hoe hij bij de klimaattop in Parijs lobbyt voor de goede zaak. Al zou je iets meer willen zien van de gevolgen voor zijn vrouw en kinderen die op de boerderij achterblijven. Bekijk trailer.  

Julia Dahr
Thank you for the rain
In oktober te zien tijdens Movies that Matter on Tour
www.moviesthatmatter.nl

Papieren land

Met een brilletje op de punt van zijn neus speelt Somaliër Shahib Sabriye Sidow – al 21 jaar in Nederland – een ambtenaar die het even niet meer kan volgen. ‘U heeft geen legitimatiebewijs? Is uw verblijfsvergunning ingetrokken? Maar u heeft wel een sofinummer? Dus u bestaat, maar eigenlijk ook weer niet?’

Toen hij 9 jaar was vluchtte Sidow met zijn gezin vanuit Somalië naar Nederland, en nu, 21 jaar later, heeft hij nog altijd geen status. De ‘cross-genre’ documentaire Papieren Land gaat over zijn ervaringen als sans-papiers in een land waar alles om papieren draait.

Het volledig in zwart-wit gefilmde Papieren Land is geen doorsnee documentaire. Het is een prachtig gestileerde opeenvolging van zo’n beetje alle vertelvormen die je kunt bedenken. Sidow vertelt, zittend op een witte kruk in een witte ruimte. Hij acteert soms, hij zingt. Hij danst. Hij worstelt zich traag door lange vellen wit papier, die vanaf het plafond naar beneden hangen, waarop kunstenaar en regisseur Marie van Vollenhoven met houtskool tekent en krast. Er zitten animaties in de film, maar ook gesprekken tussen vrienden, sketches en mimescènes, allemaal in enkel zwart en wit.

Over sommige dingen kun je vertellen, lijken Sidow en Van Vollenhoven te willen zeggen. Bijvoorbeeld over de inburgeringscursus, die hij na bijna twintig jaar in Nederland nog moest volgen. ‘Ik sprak beter Nederlands dan de docent.’ Andere dingen kun je beter niet vertellen maar tonen. Zo ligt Sidow op een gegeven moment ineengekrompen op de grond. Je ziet hem schreeuwen, maar hoort alleen de donkere muziek. Pas in een volgend verhaal kom je erachter waar die scène over ging, als hij op kalme toon verder vertelt: ‘Na de depressies waar ik toen last van had…’

Door de veelheid aan vertelvormen is het soms even zoeken naar houvast in de film. Wat gebeurde er in welke volgorde? Wat is echt en wat niet? Hoe kan het eigenlijk dat iemand steeds zo op zichzelf is aangewezen? De film heeft het gejaagde, het fragmentarische, het onrustige dat het leven kenmerkt van iemand die vlucht, die in een land aankomt waar mensen hem ‘als een dossier’ behandelen, van iemand die verhuist van azc naar azc naar azc, die dakloos raakt, in de gevangenis komt en steeds weer vastloopt in papieren.

Zo’n verhaal kun je misschien alleen maar in brokjes vertellen. In impressies, herinneringen en korte inkijkjes, flarden van een verhaal, die je als kijker niet altijd aan elkaar kunt breien maar die je soms gewoon over je heen moet laten komen. Om je te realiseren hoe zo’n levensverhaal nog heel erg lang blijft doorwerken.

In een van de pijnlijkste scènes confronteert Van Vollenhoven Sidow. ‘Waarom laat je me eigenlijk altijd zitten?’, vraagt ze, met haar blik naar de grond gericht. Hij is voor de zoveelste keer niet komen opdagen voor een draaidag en daar baalt ze enorm van. ‘Ik begrijp niet dat je niet een keer een normaal leven wil opbouwen.’ Hij giechelt, uit ongemak en schaamte, en sputtert wat tegen. Van Vollenhoven: ‘Je kunt een carrière als acteur echt vergeten als je…’ ‘O, hou op!’ ‘Ik vraag me gewoon af of je ooit nog leert normaal te werken.’ Er valt een stilte. Dan zegt Sidow, zijn blik afgewend: ‘Dat vraag ik me ook wel af.’  Bekijk trailer.

Tekst: Brechtje Keulen

Marie van Vollenhoven
Papieren Land
Première: 28 september
Nederlands Film Festival, Utrecht