Cultuurtips mei 2019

Vast om blauwe kleding

De Turkse journalist en schrijver Ahmet Altan wist dat hij zou worden gearresteerd, schrijft hij in Ik zal de wereld nooit meer zien. Nadat de coup tegen Erdoğan in de zomer van 2016 was mislukt, begonnen de autoriteiten met het sluiten van media en het oppakken van journalisten. Op een ochtend in september belde de antiterreureenheid ook bij Ahmet Altan en zijn broer Mehmet aan. 

In zijn boek beschrijft Altan zijn verblijf in de gevangenis. Hij denkt terug aan zijn vader die jaren eerder eveneens na een militaire coup werd gearresteerd. Samen met zijn broer ging de schrijver naar de rechtszitting. ‘Per toeval droegen we die dag allebei donkerblauwe kleding. De volgende dag stond op de voorpagina van een rechtse krant een grote foto van ons waarbij werd geïnsinueerd dat er een verborgen boodschap zat in de kleur die we droegen.’ 

Er lijkt sindsdien weinig veranderd. In februari 2018 werden Ahmet en Mehmet Altan tot levenslang veroordeeld. Tijdens de rechtszaak beschuldigde de openbaar aanklager de twee broers er onder meer van dat ze een ‘subliminale boodschap’ zouden hebben uitgezonden tijdens een tv-optreden. 

Ahmet Altan
Ik zal de wereld nooit meer zien
De Bezige Bij
96 p., € 15,- 

Luxejustitie in Rwanda

Een maand nadat er in 1994 een eind is gekomen aan de genocide in Rwanda, reist de Belgische advocaat Jean Flamme naar wat hij in zijn boek Rwanda 1994 omschrijft als ‘het Hiroshima van Afrika’. Samen met Artsen zonder Grenzen bekijkt Flamme wat de internationale gemeenschap kan doen voor de rechtsgang. Geen geringe opgave: er zijn op dat moment slechts vijftien advocaten, drie rechters en één procureur in Rwanda. Advocaten zonder Grenzen, waarvan Flamme algemeen secretaris is, stuurt buitenlandse advocaten. Daarnaast komt er in Tanzania het Internationaal Straftribunaal voor Rwanda. In Rwanda vindt menigeen dit strafhof, bedoeld voor de hoofdverantwoordelijken voor de genocide, maar ‘luxejustitie’: het tribunaal kan geen doodstraf opleggen en de gevangenis in Tanzania is wel heel comfortabel. Flamme is evenmin enthousiast: het strafhof is volgens hem zeer eenzijdig en lapt de regels voor een eerlijke rechtsgang, zoals de vrije keus van advocaat, om de haverklap aan zijn laars. Ook laakt hij de keuze voor een strafhof in het buitenland. ‘Justice must be seen to be done: processen zijn slechts zinvol indien ze zichtbaar zijn.’ 

Jean Flamme
Rwanda 1994
Van Halewyck
272 p., € 22,- 

Terug naar Cuba 

In de vierdelige VPRO-reisserie Cuba na Castro volgen we de in Cuba geboren Yuri Capetillo Hardy, die als 19-jarige naar Nederland kwam. Hardy groeide op in de tijd dat Cuba door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in zwaar weer terechtkwam. Zelfs de dieren uit de dierentuin werden opgegeten. Na vijftien jaar keert Hardy terug om te zien hoe het gaat nu er voor het eerst een president zit die geen Castro heet. Hij bekijkt zijn geboorteland het ene moment welwillend en dan weer kritisch. Zo verbaast hij zich over de door de overheid verstrekte koffie die wordt vermengd met erwten, terwijl Cuba zelf een grote koffieproducent is. Allemaal de schuld van het Amerikaanse embargo, zeggen Cubanen zoals de opa van Hardy, die nog altijd gelukkig is met de communistische revolutie.  Met de vrijheid is het nog altijd niet bijzonder goed gesteld. ‘Niet over politiek praten’, bijt een man Hardy toe als hij met iemand in een winkel discussieert over de prijzen voor voedsel. 

Regie: Maaike de Gruyter
Cuba na Castro
Vanaf zondag 5 mei om 20.15 uur op NPO 2
Bekijk de trailer

Ontroerend vluchtverhaal

Officieel is homoseksualiteit niet verboden in Egypte. In plaats daarvan worden homo’s vervolgd omdat ze zich schuldig maken aan ‘losbandigheid’. Ook Manu, een vertaler en onderzoeker, wordt op een kwade dag opgepakt op verdenking van losbandigheid. In een ontroerend verhaal voor The New Yorker schrijft de Amerikaanse journalist Peter Hessler, die Manu leerde kennen toen hij verslag deed van de Arabische Lente, over de positie van homo’s in Egypte en over de wijze waarop de politie te werk gaat. 

Zo besluiten de agenten die Manu arresteren om diens vader in te lichten over de seksuele voorkeuren van zijn zoon. Een nachtmerrie voor Manu, die in zijn jeugd geregeld in elkaar werd geslagen door zijn vader. Na zijn arrestatie begint Manu voorbereidingen te treffen voor een vertrek naar Europa. Uiteindelijk vlucht hij naar Duitsland. Daarbij krijgt hij steun uit onverwachte hoek: zijn vader, die opmerkelijk begripvol reageert op de coming out, laat na zijn overlijden zijn huis na aan Manu zodat die zijn vlucht naar Europa kan bekostigen.
Dan Peter Hessler
The refugee and the thief
Lees het artikel

Podcast: Chenjerai Kumanyika

Op een dag in 1640 liep de Afrikaanse contractarbeider John Punch weg van de plantage in Virginia waar  hij werkte. Hij was niet alleen: een Nederlander en een Schot, die de slechte omstandigheden ook zat waren, sloegen samen met hem op de vlucht. Het liep niet goed af, vooral niet voor John Punch. 

De drie mannen werden gepakt en gestraft. De twee Europeanen werden veroordeeld tot vier jaar extra dwangarbeid. Maar John Punch, die precies hetzelfde had gedaan als de anderen, kreeg levenslange dwangarbeid opgelegd. Hij werd, kortom, tot slaaf gemaakt. Voor het eerst werden Afrikaanse en Europese mensen voor de wet verschillend behandeld en voor het eerst werd slavernij expliciet geaccepteerd.  

Chenjerai Kumanyika vertelde het verhaal van John Punch tijdens een lezing op het Oorzaken Festival in De Brakke Grond, eind maart in Amsterdam. Hij besprak daar hoe podcasts ons kunnen helpen anders te denken over bijvoorbeeld ras, klasse en gender. Kumanyika is journalist, onderzoeker en docent mediastudies aan Rutgers University in New Jersey. Als podcastmaker werd hij onder meer bekend met zijn bekroonde serie Uncivil – over de onvertelde verhalen uit de Amerikaanse burgeroorlog, en met Seeing White – over de oorsprong en hedendaagse betekenis van het idee van een wit ras. Steeds onderzoekt hij machtsstructuren, onderdrukking en ongelijkheid in de geschiedenis en in hedendaags Amerika.  

Dat wil niet zeggen dat zijn podcasts en de vragen die hij stelt vooral interessant zijn voor een Amerikaans publiek. ‘Ik zal niet beweren dat ik de Nederlandse
geschiedenis erg goed ken’, zei Kumanyika op het podcastfestival, ‘maar jullie hebben ook een geschiedenis van kolonialisme. De Gouden Eeuw. Vraag je gewoon eens af: voor wie was die “goud”?’ 

Op het podium is Chenjerai Kumanyika, net als in zijn audioverhalen, scherp, eloquent, kritisch en steeds trouw aan zijn motto: hard on systems, compassionate to people. Uiteindelijk gaat het hem niet alleen om de racistische buurman, maar om de structuren in de samenleving waar dit racisme in besloten ligt. Racisme is geen uitwas van een samenleving die gelijkheid hoog in het vaandel heeft, benadrukt hij, maar het is er op een fundamenteel niveau in verankerd. 

Kumanyika noemt de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring uit 1776, met de beroemde woorden ‘all men are created equal’. Het is belangrijk om terug te gaan naar de historische feiten, zegt hij, en om het verhaal opnieuw te vertellen. Lees bijvoorbeeld wat een van de opstellers van die verklaring, Thomas Jefferson, nog meer schreef en hoe hij daadwerkelijk dacht. Dan zul je onder ogen moeten zien dat het recht op life, liberty and the pursuit of happiness, de zogenaamde typisch Amerikaanse waarden, gaan over het leven en de vrijheid van wítte mensen. ‘Deze teksten liggen ten grondslag aan het Amerika van nu en werken door in bijvoorbeeld wetten en economische structuren. Ze zijn onderdeel van wie we zijn.’ 

Het persoonlijke verhaal, zoals dat van John Punch, is volgens Kumanyika onmisbaar als je mensen anders wil laten nadenken over gevoelige sociaal-maatschappelijke kwesties. De achterliggende structuren en de historische feiten zijn even onmisbaar als je wil laten zien dat we niet altijd het complete verhaal kennen. En de podcast is daarvoor het ideale medium. Met een podcast kun je iemand meevoeren naar een andere wereld. En luisteren, daarmee begint het allemaal. ‘Laten we dus allemaal wat meer naar elkaar luisteren.’

Beluister Seeing White
Beluister Uncivil