Cultuurtips mei 2018

Gevangen in de islam

Waarom plegen radicale moslims aanslagen? Volgens de gematigde, progressieve moslimfamilie van de Pakistaans-Canadese schrijver Ali Rizvi heeft het geloof er in ieder geval niets mee te maken: een échte moslim zou nooit overgaan tot vernietiging en moord.

Maar Rizvi, die het grootste deel van zijn jeugd doorbracht in Saudi-Arabië, begint daar steeds meer aan te twijfelen. Hoe valt het vredelievende beeld dat zijn familie van de islam schetst te rijmen met de dagelijkse praktijk in de bakermat van de islam, Saudi-Arabië, waar mensen die zich schuldig maken aan ‘tovenarij’ of de smokkel van cannabis worden onthoofd en waar vrouwen en religieuze minderheden geen rechten hebben?

Uiteindelijk valt Rizvi van zijn geloof. In zijn boek De atheïstische moslim breekt hij een lans voor andere afvalligen en voor moslims die twijfelen aan (aspecten van) de islam. Zij moeten daarover kunnen spreken zonder bang te zijn voor repercussies. Want: ‘Onvoorwaardelijk loyaal zijn aan een ideologie of een geloofssysteem belemmert het brein en corrumpeert het geweten.’

Ali Rizvi
De atheïstische moslim
Nieuw Amsterdam
286 p., € 19,99

De terugkeer van de Sovjet-orde

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie leken er betere tijden aan te breken voor de Russische burgers die bijna 75 jaar gebukt waren gegaan onder een communistische dictatuur. Een kwarteeuw later maakt de Amerikaans-Russische journaliste Masha Gessen de balans op in het deprimerende meesterwerk De toekomst is geschiedenis. Aan de hand van de levensverhalen van zeven Russen beschrijft ze hoe onder Vladimir Poetin de oude Sovjet-orde terugkeert.

Gessen (1967) heeft speciale aandacht voor de generatie uit de jaren tachtig, de nadagen van de Sovjet-Unie. Zo is een van de hoofdrolspelers in haar boek de in 1984 geboren Zjanna, dochter van de in 2015 vermoorde oppositiepoliticus Boris Nemtsov. Vertrouwen in het officiële onderzoek naar zijn dood heeft zij niet: ‘Van de autoriteiten in Rusland zullen we nooit de waarheid horen.’

Masha Gessen
De toekomst is geschiedenis
De Bezige Bij
576 p., € 34,99

Corruptie en onrecht in Iran

A man of integrity, de zesde film van de Iraanse regisseur Mohammad Rasoulof, vertelt het verhaal van Reza: een man die rechtvaardigheid hoog in het vaandel heeft, maar leeft in een allesbehalve rechtvaardige samenleving. Reza moet na deelname aan een protest vertrekken uit Teheran en belandt in een dorpje in het noorden van Iran. Daar krijgt hij opnieuw te maken met corruptie en onrecht.

‘In dit land word je onderdrukt of ben je de onderdrukker’, is de vernietigende les die Reza leert over het hedendaagse Iran. Het is een boodschap die ongetwijfeld niet erg in de smaak zal vallen bij de Iraanse autoriteiten. Net zoals zijn vorige films is Rasoulofs nieuwste werk, dat werd bekroond op het filmfestival in Cannes, dan ook niet te zien in zijn geboorteland.

Bekijk de trailer.

Mohammad Rasoulof
A man of integrity
Nu in de bioscoop

Ode aan gastvrije Nederlanders

De mooie, ingetogen documentaire Onderkomen van filmmaakster Jacqueline van Vugt vertelt het verhaal van drie jonge Afghaanse vluchtelingen die in afwachting zijn van een verblijfsstatus. De drie jongens, die als minderjarigen van Afghanistan naar Nederland vluchtten, wonen in een troosteloze flat langs de A2 bij Maastricht, die op de nominatie staat om gesloopt te worden. Terwijl de een, Keiber, asiel wil op grond van zijn geaardheid, proberen de andere twee, Ghullam en Noori, een verblijfstatus te krijgen vanwege hun geloof – ze zijn tot het christendom bekeerd.

Drie gepensioneerde Maastrichtenaren, Pol,
Monique en Huub, trekken zich het lot van de jonge mannen aan. Ze helpen de jongens met het invullen van formulieren, een aanmelding voor de voetbalclub en het tijdig innemen van medicijnen. De filmmaakster brengt met Onderkomen een ode aan de drie gastvrije en barmhartige Maastrichte-naren die de handen uit de mouwen steken en de migranten bijstaan. Hardwerkende Nederlanders die je niet vaak tegenkomt als het in de media over vluchtelingen gaat.

Bekijk de trailer.

Jacqueline van Vugt
Onderkomen
In mei te zien tijdens Movies that Matter on tour
www.moviesthatmatter.nl

Goed en kwaad zijn een intrigerend raadsel

Zit eigenlijk niet in álles wat we doen een besef van goed of kwaad? Hoogleraar sociologie Christien Brinkgreve zoekt al jaren naar antwoorden op dat raadsel, maar de wetenschap was nooit helemaal toereikend. Nu houdt ze een pleidooi voor schoonheid, vriendschap en liefde. Met een overdaad aan wetenswaardigheden.

Is er iets wat ons méér bezighoudt? Aan zelfs onze minste daden kleeft het besef van goed en kwaad. En ook aan ons oordeel over wereldkwesties, van Syrië tot klimaatverandering.

Voor Christien Brinkgreve had het kwaad van jongs af aan verschillende gezichten. Te beginnen met haar door psychosen bespookte moeder. ‘Naast dit monster dat periodiek ons huis en haar zelf binnendrong, als een bezettende macht, was er de Oorlog. Ook voor een naoorlogs kind was de schaduw hiervan voelbaar, in de verhalen en in de angsten. Mijn moeder had altijd een koffer klaarstaan voor het geval ze opeens met vier kleine kinderen moest vluchten.’

Brinkgreve, hoogleraar sociologie, schrijft al bijna veertig jaar over haar vak. Goed en kwaad waren altijd een intrigerend raadsel. ‘Demonen en duivels maakten plaats voor de wetenschap, met de variërende perspectieven die bij verschillende vakgebieden horen – van stoornissen in de hersenen (chemische kortsluiting) tot het opgroeien in een haatcultuur, van vroegkinderlijke verwaarlozing, hechtingsproblemen en een empathisch tekort, tot de druk van het systeem en de angst voor uitstoting.’ Maar de wetenschap was nooit helemaal toereikend.

In oude tijden werd het kwaad lang gezien als boodschap van boven: de hemel strafte de mens met een epidemie of persoonlijk ongeval. Maar vandaag de dag is het niet meer gebruikelijk een aardbeving of kankersoort als uiting van het kwaad te zien. Wél oorlog, moord, wreedheid en vernedering – menselijk handelen dus. ‘Steeds kwam ik uit’, schrijft Brinkgreve, ‘bij het beeld van de twee krachten binnen mensen, één op het leven gericht en één op destructie, op wat Freud eros en thanatos noemde.’

De socioloog Norbert Elias schreef in de jaren dertig Het civilisatieproces, een boek over de geschiedenis van de zelfcontrole. Dat we weerzin, verwarring en onbegrip voelen bij grof geweld is aangeleerd. In de middeleeuwen was radbraken een spektakel voor jong en oud. Voor Brinkgreve is het hedendaagse raadsel dat het kwaad zo koud en onberekenbaar kan zijn. Wat haar nooit losliet was het verhaal van de Duitse vrouw van een SS-officier die onderweg in haar rijtuig zwervende, naar zij vermoedt Joodse jongetjes tegenkomt, ze meeneemt naar haar landhuis, te eten geeft, en ze dan in de tuin een voor een doodschiet. In het proces dat de vrouw na de oorlog kreeg, had ze als verklaring dat ze niet voor de mannen wilde onderdoen.

Brinkgreves boek bevat veel wetenswaardigs. Dat beulen zelden wroeging hebben, omdat ze liever niets laten doordringen. Dat taal levensgevaarlijk kan zijn: ongedierte, testosteronbommen of een tsunami van vluchtelingen zijn woorden die ons zouden moeten alarmeren. Dat we steeds minder zwart-wit over de moraal denken, maar daarmee ook de overzichtelijkheid zijn kwijtgeraakt.

Brinkgreve wijdt nogal uit. Ze heeft het ook over vrienden die dierbaren verloren, depressief werden, zelfmoord pleegden. Dat maakt de strekking van het boek niet duidelijker. Wel sterk is haar pleidooi voor schoonheid, vriendschap en liefde. De hel, dat zijn de anderen, zei de filosoof Jean-Paul Sartre. Maar de anderen, zegt Brinkgreve, ‘kunnen ook een hemel vormen, of, aardser gezegd, bronnen zijn van leven en geluk’.

Christien Brinkgreve
Het raadsel van goed en kwaad
Atlas Contact
224 p., € 21,99