Cultuur

Van democratie naar dictatuur

Aan schrijvers die in boeken met titels als ‘How democracies die’ waarschuwen voor het gevaar van het populisme geen gebrek dezer dagen. De Turkse journalist Ece Temelkuran voegt zich nu ook in dit koor met Verloren land. Temelkuran beschrijft hoe zij met lede ogen moest toezien hoe president Erdoğan, ‘een meedogenloze populist’, de mislukte militaire coup van juli 2016 aangreep om de ‘democratie om zeep te helpen’. Ze meent dat de Turkse ervaring lessen bevat voor westerse landen die volgens haar eveneens het gevaar lopen ten prooi te vallen aan het populisme.

In haar boek geeft Temelkuran onder meer premier Mark Rutte een veeg uit de pan omdat hij de retoriek van Geert Wilders overneemt. Die handelswijze schept volgens haar ‘een nieuwe normaliteit die ons allemaal dichter bij de waanzin brengt’.

Ece Temelkuran
Verloren land
Ambo Anthos
224 p., € 21,99

Mysterieuze extremist

De in 2013 aan tbc overleden Mullah Omar was de ideale mysterieuze schurk. Voor zover bekend zijn er maar drie foto’s van de Talibanleider, die een oog miste. In het meeslepende Op zoek naar de vijand reconstrueert Bette Dam het leven van Omar, een diepreligieuze man die er niet voor terugdeinsde om de inwoners van Afghanistan zijn streng-
islamitische wereldbeeld op te leggen.

Behalve aartsconservatief was Omar ook bijzonder naïef. Na de aanslagen van 11 september weigerde hij te geloven dat de Verenigde Staten Afghanistan zouden binnenvallen. Onder meer omdat hij vooraf net zo weinig wist over de aanslagen als de Amerikanen zelf.

Wederzijds onbegrip tussen de VS en de Taliban leidde er vervolgens toe dat de Amerikaanse inval er toch kwam. Het had ook anders kunnen lopen, want anders dan de Amerikanen vermoedden was de relatie tussen Al-Qaeda en de Taliban bepaald niet om over naar huis te schrijven, aldus Dam. Met instemming citeert ze een CIA-medewerker die stelt dat Omar en Osama bin Laden ‘een groot wantrouwen’ jegens elkaar koesterden.

Bette Dam
Op zoek naar de vijand
De Bezige Bij
334 p., € 22,99

Kwaadaardige poppenspeler

De miljardair en filantroop George Soros is de favoriete boksbal van radicaal-rechts. In een onthullend artikel op BuzzFeed doet journalist Hannes Grassegger uit de doeken hoe twee Joods-Amerikaanse politieke consultants hielpen om de Soros-haat, die al sinds begin deze eeuw welig tierde in de VS, te exporteren naar Europa. Het duo adviseerde de autoritaire Hongaarse premier Viktor Orbán om de aanval in te zetten op Soros. ‘Het helpt altijd als de vijand een gezicht heeft’, legt een van hen uit.

Inmiddels is Soros het middelpunt van talloze, vaak antisemitische complottheorieën. Orbán voerde vorig jaar een xenofobe verkiezingscampagne waarin Soros werd weggezet als een kwaadaardige puppet master die de grenzen wil openen voor grote aantallen migranten. En PVV’er Martin Bosma suggereerde in 2016 dat Soros de nazi’s ‘enthousiast had geholpen’. Dat Soros Joods is en tijdens de Tweede Wereldoorlog minderjarig bovendien, was Bosma voor het gemak even vergeten.

Hannes Grassegger
The unbelievable story of the plot against George Soros
Lees het artikel.

Koning Bibi in de aanval

Benjamin Netanyahu maakt kans om de langstzittende Israëlische premier ooit te worden. Een week voor de verkiezingen van 9 april zendt de VPRO daarom de boeiende documentaire King Bibi uit, over Netanyahu’s grote politieke invloed.

De kiem voor Netanyahu’s succes ligt in de Verenigde Staten, waar zijn vader zich vestigt omdat hij zich met zijn rechtse wereldbeeld niet thuis voelt in Israël. In de jaren tachtig ontpopt de mediagenieke Benjamin Netanyahu zich daar tot terrorismedeskundige die voortdurend hard optreden bepleit.

Hij houdt vast aan die harde lijn als hij zich vanaf 1988 in de Israëlische politiek mengt en kiest altijd voor de aanval: tegen de Palestijnen, zijn politieke tegenstanders en de media. Als premier Rabin in 1993 op het bordes van het Witte Huis de hand schudt van de Palestijnse leider Arafat, noemt Netanyahu dat een ‘nationale vernedering’. ‘We kunnen niet met hen samenleven’, zegt hij kort daarna over de Arabieren, die volgens hem een ‘existentiële bedreiging’ vormen. Die overtuiging lijkt Netanyahu tot op de dag vandaag te zijn toegedaan.
Tekst: Maarten Reijnders

Dan Shadur
King Bibi
Woensdag 3 april om 22.55 uur op NPO 2
Bekijk de trailer.

Boek: Samenloop van omstandigheden

Als de avond valt, begint de ellende. Urenlang ligt de hoofdpersoon uit Samenloop van omstandigheden met wijd open ogen naar het plafond te staren. Angstig, wanhopig, woest. Geteisterd door ‘de demonen’ in zijn hoofd. In het donker dringen ze zich genadeloos op.

Ooit zei een wijze man me dit te leren
Alle emoties die je diep in je hebt verborgen
zijn levend begraven zorgen
en op een dag zullen ze terugkeren.

Op het moment dat de – naamloze – hoofdpersoon uit Samenloop van omstandigheden zich realiseert dat hij alleen nog met een joint in slaap kan komen en dat hij op het punt staat zichzelf uit wanhoop ‘de duisternis in te slaan’, besluit hij een brief te schrijven. Een brief die een boek lang duurt, gericht aan een kleine jongen, die net als hij zijn vaderland ontvluchtte, maar die de ‘andere kant van het hek’ niet haalde. Een jongen zoals de verdronken Syrische peuter Aylan.

Samenloop van omstandigheden is een prachtig geïllustreerd boek, op basis van
teksten die theatermaker, acteur en verhalenverteller Saman Amini samen met Nima Mohaghegh schreef voor de succesvolle voorstelling met dezelfde titel. Rap, spoken word en poëzie worden afgewisseld met anekdotes, herinneringen, tirades en Perzische vertellingen. Het is, zoals in het nawoord nadrukkelijk staat vermeld, niet autobiografisch. Amini wil de verhalen van vluchtelingen en achterblijvers bij elkaar brengen en vertellen. Om mensen die niet (meer) voor zichzelf kunnen spreken, een stem te geven.

Saman Amini (1989) vluchtte zelf op 11-jarige leeftijd uit Irak naar Nederland. Hij leefde zes jaar in azc’s en kwam daar via Stichting De Vrolijkheid in aanraking met theater. Uiteindelijk ging hij naar de Toneelacademie Maastricht. Hij maakte onder andere indruk met zijn rollen in de voorstellingen Nobody home en A seat at the table.

In trefzekere teksten neemt Amini ons mee in de wereld van een vluchteling die de overkant wél haalde. Die verteerd wordt door schuldgevoel (‘Omdat ik weet dat de meeste mensen op aarde hun hand zouden geven om te zijn waar ik nu ben’), die worstelt met de trauma’s van zijn ouders en zichzelf, en met de vraag wat die westerse ‘vrijheid’ hem nou eigenlijk heeft gebracht. Dat alles doet hij met een geheel eigen stem. Rauw, soms in verheven taal, soms rechtstreeks in de woorden van de straat. Zo omschrijft hij zichzelf als kind als ‘kleine poesboy’, en zegt hij over zijn adolescentie: ‘Zelfs in mijn vel voel ik me overbodig.’

Soms merk je wel dat de teksten eigenlijk geschreven zijn om op een podium voor te dragen. Maar vaker vallen ze prachtig samen met de volledig zwart-witte illustraties, waarin het zware zwart steeds overheerst. De jonge illustrator Tom Jager neemt je met zijn beelden mee in de wereld van de slapeloze, die de zaken nu eens helder ziet en die dan weer met moeite vormen kan onderscheiden. De streep daglicht onder de deur doet je de wanhoop van de slapeloze voelen. Alweer bijna ochtend. Niet veel later tuimel je mee in de golven van de Middellandse Zee.

Samenloop van omstandigheden laat zien wat mensen met een vluchtverleden met zich mee dragen. Ervaringen met armoede, drugs, (oorlogs)geweld, trauma’s, een levensgevaarlijke vlucht, heimwee, worsteling met hun eigen positie, een schuldgevoel over het eigen geluk. Dat alles bij elkaar noemt Amini droog: een
samenloop van omstandigheden. ‘Vrijheid heeft zijn motherfucking prijs’.
Tekst: Brechtje Keulen

Saman Amini  (tekst), Tom Jager (illustraties)
Samenloop van omstandigheden
Xander Uitgevers
200 p., € 20,99